ΤΑ ΖΥΜΑΡΕΝΙΑ ΑΝΘΡΩΠΑΚΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ
Του ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ
Κάθε χρόνο, στις 17 του Γενάρη, δρασκελούσαν οι Σφακιανοί τις πλαγιές κι έφταναν στον μικρό σπηλαιώδη ναό κρατώντας τα πρωτότυπα μα και τα πιο εκφραστικά τάματα που διέσωσε η λαϊκή μας λατρεία: Ανθρωπάκια φτιαγμένα με ζυμάρι και ψημένα στον φούρνο. Ανθρωπάκια ή ανθρώπινα μέλη. Χέρια, πόδια, κεφάλια, μάτια, καρδιές...
Τόπος του θρύλου
Έθιμο μοναδικό, όσο μοναδικός είναι και ο τόπος, όσο μοναδική είναι και η ιδιότυπη κοινωνία, αρμονική συνύπαρξη ποιμένων και ναυτικών. Τα «ζυμαρένια ανθρωπάκια του Αγίου Αντωνίου». Ή αλλιώς, τα ανθρωπόσχημα τάματα που σημάδεψαν γενιές και γενιές Σφακιανών.
Τόπος άγονος, γη ξερή, μα από τα σπλάχνα της προβάλλουν πότε κάποιες αρχαίες κολόνες, πότε όστρακα από σπασμένα κεραμικά, πότε απομεινάρια και μνήμες από σηκωμούς κι επαναστάσεις.
Κι η θάλασσα απέραντη κι ακαταλάγιαστη, όσο και τα βουνά που νομίζεις πως πέφτουν με ορμή στα νερά της. Ο τουρισμός επέφερε το πιο βαρύ πλήγμα στην ιστορία του τόπου μα και την πιο μεγάλη ανάσα· οι αντιφάσεις της ζωής δεν έχουνε τέλος. Όπως κι οι αντιφάσεις του κόσμου μας. Ο τουρισμός προκάλεσε αλλοιώσεις ανεπανόρθωτες και παράλληλα έδωσε το φιλί της ζωής σε μια κοινωνία που ακολουθούσε φθίνουσα πορεία, επίσης ανεπανόρθωτη. Το Λουτρό έχει αλλάξει! Όπως τόσες και τόσες μικρές πατρίδες, αγαπημένες.
Το ξεχασμένο και το αναλλοίωτο
Σκεφτόμουν τι είναι εκείνο που αντιστέκεται, κρατά περισσότερο, καθώς ανηφορίζαμε με τον καρδιακό φίλο, τον Γιώργο τον Πατρουδάκη, στο μονοπάτι για να φτάσομε στο σπηλαιώδη ναό του Αγίου Αντωνίου. Και έδωσα μόνος μου την απάντηση: η ψυχή των ανθρώπων. Χρειάστηκε να περάσει λίγος καιρός για να επιβεβαιωθεί αυτή η μάλλον πρόχειρη σκέψη.
Ο Γιώργος ζήτησε πριν από χρόνια (τον Γενάρη του 2004) από τις γυναίκες να θυμηθούν το έθιμο που τα τελευταίο χρόνια είχε ατονήσει: τα ψωμιά – τάματα, αυτές τις ιδιότυπες προσφορές στον Άγιο.
Κι αμέσως έγινε το θαύμα! Τα δυτικά Σφακιά ξεσηκώθηκαν. Το έθιμο δεν είχε ξεχαστεί. Άλλωστε, κανείς δεν μπορεί να αφήσει πίσω τις μνήμες και τα βιώματα του!
Οι παλιές ζυμώτρες θυμήθηκαν την απέριττη αφαιρετική τεχνική τους, τα νέα παιδιά από κοντά, ταξίματα παλιά εκπληρώθηκαν κι ο μικρός ναός γέμισε τάματα, μύρισε φρέσκοψημένο ψωμί και ευλάβεια, όπως τη βιώνει στην καθημερινότητα του ο λαϊκός άνθρωπος, ο φούρνος των Ορφανουδάκηδων έγινε μετερίζι της μνήμης.
Άγιος ιατρός!
Έθιμο μοναδικό, όσο μοναδικά είναι και τα Σφακιά. O Άγιος Αντώνιος εδώ δεν είναι ο «καθηγητής της ερήμου», δεν είναι ο θεμελιωτής του χριστιανικού μοναχισμού, όπως τον ξέρουν σ’ όλον τον άλλο κόσμο.
Ο Αγιος Αντώνιος των Σφακιανών του Λουτρού είναι… γιατρός. Ας μην το λέει κανένα συναξάρι. Φτάνει που το λέει το μεγάλο συναξάρι της λαϊκής παράδοσης. Άλλωστε, τούτο το λαϊκό συναξάρι δεν μπορεί κανείς νόμος να το καταργήσει, καμιά διάταξη δεν είναι ικανή να το απορρίψει. Ο ιατρός Άγιος περιμένει εκεί στον ίδιο τόπο για αιώνες τώρα, έτοιμος να προσφέρει την ελπίδα στους ανθρώπους που προστρέχουν στο ιερό ζητώντας τη Χάρη του.
Ο Άγιος Αντώνιος θεραπεύει τα σωματικά και τα ψυχικά πάθη, απαλλάσσει τους ανθρώπους από αρρώστιες και πόνους. Ο ναός του είναι μικρός και απέριττος, πιθανότατα αρχαίος τόπος λατρείας αδιερεύνητης.
Ένα σπήλαιο σε μια γωνιά της αρχαίας πόλης, στην άκρη του Λιβυκού, μέσα στο οποίο οι παλιοί -περισσότερο από δυο χιλιάδες χρόνια πριν – θα μπορούσαν να λάτρευαν τους δικούς τους θεούς.
Ο νότιος τοίχος χτίστηκε κι εξασφαλίστηκε η προστασία του ιερού από τις αντίξοες καιρικές συνθήκες. Τίποτ’ άλλο. Μόνο μια αυλή πλακοστρωμένη. Και γκρεμοί. Κι ένα καμπαναριό. Όταν χτυπούν τις καμπάνες ακούνε τ’ αγρίμια και τα κύματα.
Έκφραση πίστης και σεβασμού στη ζωή
Σ’ αυτόν τον Αγιο που γιορτάζει μέσα στο καταχείμωνο οι Σφακιανοί συνήθιζαν να κουβαλούν τα μοναδικά τάματα τους: ψωμιά σε σχήματα ανθρώπων και ανθρωπίνων μελών. Πάνε δεκαετίες από τότε που έφερναν και άρτους ζωόσχημους.
Έτσι γιατί σ’ αυτές τις κοινωνίες η οικολογία δεν είναι μόδα αλλά ανάγκη! Ο σεβασμός στους τετράποδους συγκατοίκους μας σ' αυτόν τον όμορφο πλανήτη που λέγεται γη είναι σεβασμός στη ζωή. Φτενός ο τόπος, η βοσκή των αιγοπροβάτων εξασφάλιζε τα χρειώδη και, σ’ ένα βαθμό, την επιβίωση.
Παλιότερα, κάθε χρόνο στα μισά του Γενάρη οι Σφακιανοί άναβαν τους φούρνους. Ζύμωναν και φούρνιζαν τα τάματα της χρονιάς. Τα περισσότερα τάματα πλάθονταν σε σχήμα ανθρωπίνου σώματος.
Ωστόσο, πολλές Σφακιανές έπλαθαν κεφάλια και μάτια, πόδια και χέρια, ακόμη και καρδιές. Αν αρρώσταινε κάποιος τον έταζαν στον Αγιο. Και… τον πήγαιναν.
Κάθε πρωί στις 17 του Γενάρη, κάτω από δύσκολες συνήθως συνθήκες (κακοκαιρίες), ο χώρος μπροστά από το τέμπλο μετατρεπόταν σε τόπο εκπλήρωσης του χρέους: δεκάδες ψωμιά ήταν εκεί και περίμεναν τον ιερέα να τα ευλογήσει.
Κι ύστερα, στο τέλος, έκοβαν σε κομμάτια τους ανθρωπόσχημους άρτους και πρόσφεραν στο εκκλησίασμα.
Τα όρια της ευλάβειας
Διηγούνται πως μια Σφακιανή είχε τάξει το κεφάλι του παιδιού της που πονούσε. Και πήγε το τάμα της στον Άγιο Αντώνιο, αλλά πρωτοτύπησε. Μέσα στο ζυμάρι είχε βάλει και… μυζήθρα! Το κεφάλι και το μυαλό. Η καινοτομία σχολιάστηκε μάλλον αρνητικά.
Τέτοιο φαινόμενο δεν επαναλήφθηκε. Οι κοινωνίες γνωρίζουν να βάζουν από μόνες τους όρια. Γνωρίζουν πού τελειώνει η ευλάβεια, πού αρχίζει η υπερβολή, γνωρίζουν που αρχίσει η ύβρις!
ΣΗΜΕΙΩΣΗ 1.
Το κείμενο προέρχεται από το βιβλίο μας «Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη - Έθιμα στον κύκλο του χρόνου», αλλά είχε πρωτοδημοσιευτεί στο σπουδαίο περιοδικό του Γιώργη Πατρουδάκη «Κρητικό Πανόραμα» (τι κρίμα που δεν κυκλοφορεί πια...) Ευχαριστίες οφείλω στον Γιώργο και την οικογένειά του για τη μύηση στο σπουδαίο έθιμο.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ 2.
Παλαιότερα η ιδιότυπη λατρεία του Αγίου Αντωνίου ως ιατρού των σωμάτων και των ψυχών ήταν εξαπλωμένη σ' ένα μεγάλο τμήμα της Κρήτης, το νότιο. Άγνωστο πότε υποχώρησε και σήμερα υπάρχουν μονάχα ελάχιστες εστίες στις οποίες διατηρούνται τα σχετικά έθιμα, μετρημένες στα δάκτυλα του ενός χεριού. Μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου μας («Λαϊκές τελετουργίες») άρχισαν να φτάνουν κι άλλες πληροφορίες που κι αυτές πυροδότησαν καινούργιες αναζητήσεις. Περισσότερα, όμως, σε μια νεότερη έκδοση...
