Μια τεσσαρακονταετία...

Ανασκαλεύω τις φωτογραφίες των λαϊκών εθίμων της Κρήτης, εκείνων που συνθέτουν τον λατρευτικό ετήσιο κύκλο, γιορτές, δρώμενα, πτυχές του αθέατου «είναι» ενός ολόκληρου λαού. Μνήμες και άλλες μνήμες, ταξίδια κι επιστροφές, χρώματα, φως, βλέμματα ανθρώπων που μοιάζουν να έρχονται από κάποιο μακρινό παρελθόν και να βρίσκουν απάγκιο στο σήμερα. Κι από κοντά το συναίσθημα. Η άρρητη σχέση με το ιερό και το θείον.

Σαράντα χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τότε που άρχισε η συνειδητή συστηματική προσπάθεια καταγραφής των δρωμένων στον κύκλο του χρόνου, μια καταγραφή που αργότερα επεκτάθηκε και σε άλλες ελληνικές περιοχές. Λέω σαράντα, μα ξέρω πως είναι πολύ περισσότερα. Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου, από τότε που έπιασα για πρώτη φορά στα χέρια μου αυτό το πολύτιμο εργαλείο που λέγεται φωτογραφική μηχανή, σύμμαχο πιστό στις ιεροτελεστίες της μνήμης.

Λιτανεία για πρόκληση βροχής

- Η λιτανεία της βροχής. Άνθρωποι που με τα ιερά λάβαρά τους, κεριά και εικόνες στα χέρια, γονατίζουν στη γη και στρέφουν το βλέμμα στον ουρανό παρακαλώντας να βρέξει. «Κατάπεμψον, Κύριε, υετούς καρποφόρους...»

- Τα σύγχρονα ιερά κορυφής που μοιάζουν να βγαίνουν από κάποια μινωική τοιχογραφία, κακοτράχαλα μονοπάτια που μετρούν τους αιώνες στα βήματα τόσων και τόσων γενεών. Σύγχρονα τα ιερά, όχι όμως και η λατρεία με τις ετήσιες αναβάσεις, κάποτε και τους δεντρολατρικούς απόηχους.

- Τα θυμιάματα των ιερών δέντρων, οι θεοφάνειες, οι μαγικοθρησκευτικές τελετές με τις επικλήσεις του θείου.

- Η ευλογία των σφαγίων που προσφέρονται στους αγίους - «εφόρους» της παραγωγής ή της βλάστησης λίγο πριν τη θυσία τους.

- Οι εθιμικές πυρές, οι καθαρμοί της Ανάληψης, το «αρμύρισμα» των αιγοπροβάτων σε κάποιες απόμερες ακτές. Και, βέβαια, οι εμβαπτισμοί των ιερών εικόνων στη θάλασσα κατά την ημέρα των Θεοφανίων - πόσο κοντά στην αρχαία τελετή των Πλυντηρίων!

- Οι προαιώνιες απαρχές - προσφορές των πρώτων καρπών της γης. Σταφύλια και κηπευτικά, οίνος, γάλα, μέλι, τυρί...

- Οι λατρευτικοί - προστατευτικοί κύκλοι, λιτανείες και περισχοινισμοί ναών και οικισμών, οι μετασχηματισμοί της Μεγάλης Μητέρας με τις ετήσιες αναστάσεις της φύσης, η κυκλική αντίληψη του χρόνου.

- Οι εγκοιμήσεις στα ιερά, οι αγερμοί - καλωσωρίσματα της άνοιξης, τα γεύματα στα κοιμητήρια, οι τελετουργίες στα ιερά σπήλαια, η γιορτή της Αρκουδιώτισσας και το αναπάντητο ερώτημα: πώς έφτασαν ως εδώ οι απηχήσεις της Βραυρώνιας λατρείας;

Απηχήσεις δεντρολατρίας στην κορφή του Κόφινα

Όλα τούτα δεν αποτελούν αναφορά σε κάποιο απροσδιόριστο παρελθόν μα στο σήμερα, σε αυτά τα τελευταία σαράντα χρόνια. Χιλιάδες οι φωτογραφίες, δεκάδες χιλιάδες... Κάποια σταμάτησαν να τελούνται, κάποια αντέχουν ακόμη, άγνωστο για πόσο.

Στόχος η μελέτη μιας ολόκληρης περιφέρειας, ενός νησιού με βαρύνουσες ιστορικές καταβολές και ιδιαίτερο λαϊκό πολιτισμό. Μεγάλη αποκοτιά, ίσως και να μην έχει ξαναγίνει σε αυτήν την έκταση με επιτόπιες επισκέψεις και έρευνα πεδίου. Αργότερα απέκτησα πολύτιμη συνοδοιπόρο την Έφη. Βιντεοσκόπησε τις πιο σπουδαίες εκφράσεις της λαϊκής λατρείας, εργασία πολύτιμη ιδιαίτερα σε καιρούς ταχύτατων αλλαγών.

Ευγνώμων σε όλους όσοι στάθηκαν δίπλα μου. Στους δικούς μου ανθρώπους, στο πολύ στενό περιβάλλον που με στοργή και αγάπη μοιράστηκε ένα κομμάτι του βάρους που βάλθηκα να σηκώσω, ευγνώμων στους φίλους, τους συνοδοιπόρους, ευγνώμων στους τελεστές, ευγνώμων και σ’ εκείνους που με ενθάρρυναν, σπουδαίους επιστήμονες - συχνά και μπιστικούς φίλους. Απέκτησα συνταξιδιώτες, γνώρισα εμπειρίες, ένιωσα να κρατώ τον σφυγμό ενός κόσμου που φεύγει. Στη μικρή συλλογή μου κρατώ μερικά μικρά θυμητάρια της μακράς διαδρομής: ζυμαρένια ανθρωπάκια - τάματα στον Άι Αντώνη, λαζαρόψωμα, βάγια, μάσκες μεταμφιέσεων... Μα πιο πολύτιμα, θαρρώ, είναι τα άλλα: εμπειρίες και συναισθήματα, ευχές και απανωτές ανιχνεύσεις του υπερβατικού, ακόμη και ιχνηλατήσεις του μέσα μας κόσμου. Συχνά κατακλύζουν τη σκέψη, έτσι που οι άυλες εικόνες της μνήμης να συμπληρώνουν τις υλικές...

Αναπολήσεις; Α, όχι! Αποστάγματα μόνο. Και εικόνες, και λέξεις, κι αισθήματα που μένουν. Μελετώντας τις ποικίλες εκφράσεις της λατρείας μελετάς τον Άνθρωπο. Και τον εαυτό σου ακόμη...

Νίκος Ψιλάκης

Ιανουάριος 2023

Τελετουργίες στο ιερό δέντρο.

Απαρχές οίνου - Τελετουργίες στην Κρήτη