Το μυθιστόρημα Πολυφίλητη του Νίκου Ψιλάκη και ο πίνακας Θύελλα του Giorgone

ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΚΩΣΤΗ ΚΑΖΑΜΙΑΚΗ ΠΟΥ ΔΗΜΟΣΙΥΕΤΗΚΕ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ (28-10-2020):

 

Το μυθιστόρημα Πολυφίλητη του Νίκου Ψιλάκη

και ο πίνακας Θύελλα του Giorgone

 

Κ.Ν.Μ.Καζαμιάκης*

 

Στις αξεπέραστες γενναίες, περήφανες, όμορφες, πολυφίλητες Μεγαλοκαστρινές.

 

Η  πλέον χρονοβόρα πολιορκία πόλεως στην ιστορία (Χάνδακας 1647-1669) και το έργο Θύελλα του Giorgone.

-Το πιο όμορφο χρώμα είναι αυτό που δε φωνάζει.

-Ο φρουρός του βασιλείου των χρωμάτων.

 

Νίκος Ψιλάκης, Πολυφίλητη, εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2015.

Η περίληψη στο οπισθόφυλλο του βιβλίου:

Μια νέα γυναίκα μ' ένα νόθο βρέφος στην αγκαλιά περπατά για ώρες πολλές σε άγνωστα μονοπάτια και τελικά προλαβαίνει να κλειστεί στην πόλη, λίγο πριν αρχίσει η μεγαλύτερη πολιορκία της ιστορίας (1647-1669). Το επόμενο βράδυ το αφήνει έκθετο στα σκαλιά του Αγίου Σαλβαδόρου και κλείνεται στη μοναξιά της προσπαθώντας να επιβιώσει σ' έναν κόσμο που δεν τη χωρούσε. Κοιμάται σε χαλάσματα και σε ξενώνες, γίνεται τροφός ενός ορφανού κοριτσιού και τελικά καταλήγει σε μιαν ακρινή γειτονιά του Κάστρου, όπου ζει όλα τα χρόνια της πολιορκίας. Ο μεγάλος της έρωτας, χαμένος στις άδηλες διαδρομές των συναισθημάτων, επανέρχεται σε κάθε στιγμή, άλλοτε ως μνήμη και άλλοτε ως ελπίδα. Σ' αυτή τη μικρή γειτονιά του Κάστρου, ανάμεσα σε ανθρώπους που μαθαίνουν να ζουν με τον πόλεμο μέχρι να παραδοθούνε στον ζόφο, ζει για είκοσι δύο ολόκληρα χρόνια. Δυο σημαντικές παρουσίες σημαδεύουν τη ζωή της: ένας χρυσικός, που επιμένει να διακηρύσσει πως οι πιο στεγανές φυλακές του κόσμου χτίζονται με φόβο, κι ένας γραμματικός, που τον γνώριζε από τα παιδικά της χρόνια.

Έρωτες που αναζωπυρώνονται, πάθη που επανέρχονται, κοινωνικές συμβάσεις που διατηρούνται ακόμη και μέσα σε σκληρές συνθήκες πολέμου. Και, βέβαια, παιδιά. Που γεννιούνται, μεγαλώνουν, φτάνουν στα 23 τους χρόνια, χωρίς να έχουν βγει από τα τείχη, χωρίς να έχουν δει ποτέ βουνά, κάμπους, έχοντας καταγράψει στη μνήμη τους μόνο καμπάνες συναγερμού και κρότους από μπομπάρδες.

Η καθημερινότητα σε μια πολιορκημένη πόλη, οι αγωνίες μιας κοινωνίας, οι κοινωνικές ανισότητες, οι φόβοι αποτελούν τα βασικά δομικά υλικά ενός συγγραφέα που «χτίζει» την αφήγησή` του αντλώντας έμπνευση από τα ντοκουμέντα της ιστορίας. Τα βασικά πρόσωπα, οι πρωταγωνιστές της αφήγησης, είναι φανταστικά. Δρουν, όμως, και κινούνται σ' ένα πραγματικό περιβάλλον, συναντούν τους αληθινούς πρωταγωνιστές της εποχής, βιώνουν τον πόλεμο, γίνονται οι σιωπηλοί μάρτυρες γεγονότων που σημάδεψαν την ευρωπαϊκή ιστορία του 17ου αιώνα.

Η ιστορία μας εκτυλίσσεται στον Χάνδακα, πρωτεύουσα του ενετικού «Βασιλείου της Κρήτης», την πόλη που γνώρισε τη μεγαλύτερη πολιορκία της ιστορίας. Ήταν άνοιξη του 1647 όταν έφτασαν έξω από τα τείχη της τα οθωμανικά στρατεύματα, τα οποία είχαν ήδη καταλάβει δυο πόλεις κι ολόκληρη σχεδόν την ενδοχώρα. Ο ασφυκτικός κλοιός της έμελλε να κρατήσει σχεδόν ένα τέταρτο του αιώνα, μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1669.

ΣΤΑ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ο συγγραφέας Νίκος Ψιλάκης αναφέρεται στο έργο Θύελλα του Giorgone. Στο τέλος κάθε αποσπάσματος σημειώνεται η σελίδα του μυθιστορήματος.

Στην μιαν άκρη της ζωγραφιάς, τη δεξιά, ήταν ζωγραφισμένη μια γυμνή κοπέλα, μόνο της ρούχο μια μαντήλα λευκή, κάτι σαν μακρύ παραμάντι. 1* Καθόταν κάτω από μεγάλα δέντρα και θήλαζε το ξανθόμαλλο μωρό της. Πίσω της, μια ξύλινη γέφυρα στημένη πάνω σε γαλαζοπράσινα νερά κι ακόμη παραπίσω ένα χωριό- ή μήπως ατείχιστη πόλη-; Με τ` αρχοντόσπιτα, τις εκκλησίες και μ` έναν βιγλάτορα πελαργό σε κάποια στέγη. Ο ουρανός έσταζε θλίψη, ήταν φανερό πως ερχόταν κι εκεί καταιγίδα. Στην άλλη μεριά του κάδρου, ένας νεαρός άντρας με μακρύ κοντάρι στο χέρι στεκόταν ακίνητος, μάλλον φρουρούσε το βασίλειο των χρωμάτων. Κόκκινο πανωφόρι, λευκή καμιζόλα, κοντό πανταλόνι. Αν ήταν στο χέρι της θα τον έσβηνε. Ή θα έβαζε πανί μπροστά να τον κρύψει. Δεν της άρεσε να τον βλέπει. Πέρασαν χρόνια για να μάθει πως τον άγνωστο ζωγράφο μπορεί να τον έλεγαν Τζιορτζιόνε. Ή μάλλον όχι, όχι, κάποιος ντόπιος μπορεί να ξεπατίκωσε τον ξένο μαΐστορα 2*, ίσως δε θα `χε καλύτερο τρόπο να μιλήσει κι αυτός για την επερχόμενη καταιγίδα.3* Σελ.158.

..κοίταξε τα μάτια της γυμνής γυναίκας που θήλαζε στη ζωγραφιά, της φάνηκαν φοβισμένα. « Θαρρώ πως την έχω ξαναδεί» μονολόγησε, «μήπως μου μοιάζει»;  4*. Σελ.162.

Να πάμε σ` ένα ποταμάκι, το βλέπεις; Στην άκρα κάθεται μια βυζάστρα, να, σαν κι εμένα. Όλες οι βυζάστρες του κόσμου μοιάζουν. Ντόπιες, Βενετσιάνες, Οβριές, Τσιγγάνες, Τσερκέζες. Κοίτα το ποταμάκι. Και τον πελαργό στη στέγη. Κι αν έρθει καταιγίδα, δεν πειράζει. Έχει κι αυτή την ομορφιά της.

 Συνέχισε να έχει τα μάτια κλειστά. Κανένα ποταμάκι δεν φαινόταν, κανένας πελαργός δεν καθόταν σε στέγες- που να βρεθούν οι στέγες μέσα στα μπομπαρδισμένα χωράφια; Μα η Φραντζέσκα έβλεπε μόνο με τα μάτια της καρδιάς. Όλος ο κόσμος γινόταν πίνακας, σαν κι αυτόν που κρεμόταν στον τοίχο με γιοφύρια και ποτάμια. Και μια γυμνή βυζάστρα στην άκρη. Σελ.164.

Giorgione, ( 1475-1510).

O Giorgione έζησε πολύ λίγα χρόνια (όπως ο Μαζάτσιο και ο Ραφαήλ). Πρόλαβε όμως και άνοιξε μεγάλους δρόμους για τη βενετσιάνικη ζωγραφική και γενικότερα στη βενετσιάνικη σχολή στην οποία άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα του. Πολλές από τις καινοτομίες του θέτουν όρια για την ευρωπαϊκή ζωγραφική των επομένων αιώνων. Αινιγματικός, ποιητικός, στοχαστικός. Στα έργα του αναδύεται ο κόσμος του  και ο πολιτισμός του. Κυρίως όμως, στα έργα του,  διαχέεται το άρωμα μιας ευαισθησίας και μιας ποίησης λεπτών αισθήσεων,  μιας νοσταλγίας και μιας ονειροπόλησης. Εγκαταλείπει πρώτος τα παραδοσιακά θέματα της αναγεννησιακής τέχνης:  μυθολογικά, θρησκευτικά, ιστορικά. Ο τρόπος της ζωής του εκφράζει απόλυτα τον πολιτισμό του. Η χαρά της ζωής, η διασκέδαση, η μουσική- ήταν άριστος μουσικός- η αγάπη της φύσης, η λατρεία των γυναικών εκφράστηκαν στο έργο του στη μόλις 35χρονη ζωή του.

Το έργο που αντιπροσωπεύει  πληρέστερα την τέχνη του Giorgione είναι η Θύελλα που  φιλοτέχνησε κάπου στα 1505 όταν ήταν περίπου 30 ετών. Θεωρείται απόλυτο αριστούργημα στην Ιστορία της Τέχνης. Το έργο αυτό θα ήταν από μόνο επαρκές για να τεκμηριώσει την άποψη ότι ο Giorgone ήταν μέγιστος νεωτεριστής και πρωτοπόρος.  Εδώ υπάρχει μια γυμνή κοπέλα, μόνο της ρούχο μια μαντήλα λευκή, που θηλάζει το μωρό της. Αριστερά ένας νεαρός άνδρας. Στο κέντρο της σύνθεσης ένα ποτάμι και μια γέφυρα. Το ποτάμι- ρέμα, μπορεί να είναι ένα οχυρωματικό χαντάκι προστασίας της πόλης. Τα νερά του ρέματος έχουν παρασύρει το θεμέλιο και την ανωδομή ενός μικρού ναού. Σώθηκαν μόνο οι πρώτοι σπόνδυλοι δύο ραδινών μαρμάρινων  κιόνων που βαίνουν σε τμήμα μαρμάρινου, επίσης, στυλοβάτη. Κάτω από τον στυλοβάτη διακρίνονται τα πλημμελώς δομημένα θεμέλια που μας θυμίζουν ότι όταν τα θεμέλια ενός κτίσματος υποχωρήσουν το κτίσμα καταρρέει και τότε ο κόσμος αρχίζει να γέρνει. Οι σπασμένοι κίονες και το κατεστραμμένο κτίσμα είναι υπόμνηση του Giorgione ότι ο νόμος της φθοράς διέπει τα πάντα. Ποια ειδική αλληγορία έχει στο νού του ο καλλιτέχνης;  Πρώτη φορά ένας πίνακας ζωγραφικής αγγίζει τον θεατή όπως η μουσική. Πύργοι, σπίτια, ένας κυβόσχημος ναός με τρούλο,..  και μια καταιγίδα που έρχεται.

Η αλληγορία;  

Έχουμε μια λογοτεχνική σύνθεση, μια αφήγηση για μια πόλη, τον Χάνδακα, που επί 25 χρόνια δέρνεται από την ανελέητη αγαρινή καταιγίδα των εισβολέων Τούρκων. Το μήνυμα πρέπει να γίνει αισθητό, κατανοητό στον αναγνώστη. Έτσι  ο συγγραφέας επιστρατεύει το έργο Θύελλα του  Giorgione. Η γυμνή γυναίκα που θηλάζει είναι η ίδια η Πολυφίλητη Φραντζέσκα, το μωρό είναι το δικό της μωρό, η πόλη είναι ο Χάνδακας, η καταιγίδα που έρχεται είναι η καταιγίδα που θα προκαλέσει  η ασφυκτική πίεση των Τούρκων και θα ξεσπάσει από στιγμή σε στιγμή.

Τα δύο ενήλικα πρόσωπα του έργου του  Giorgione συνειδητοποιούν σε ποια κατάσταση βρίσκονται;

Γιατί ο νεαρός ζωγράφος κτίζει μια τόσο παράξενη και αινιγματική σχέση ανάμεσα στη νεαρή κοπέλα και τον νεαρό άνδρα; Γιατί η σχέση τους με το τοπίο συνθέτει μια τόσο υποβλητική κατάσταση, μια τόσο ατμοσφαιρική αίσθηση; Τα γκρίζα- μπλε  βαριά σύννεφα σκίζονται και φωτίζονται από αστραπές. Η καταιγίδα πλησιάζει απειλητικά. Ένα μεγάλο άσπρο πουλί στρέφεται προς την καταιγίδα ενώ στέκεται, σαν ακροκέραμο, στο ψηλότερο σημείο μιας στέγης.

Γιατί το συγκεκριμένο έργο του  Giorgione θεωρείται έργο σταθμός στην εξέλιξη και αλλαγή της βενετσιάνικης τέχνης; Γιατί τα χρώματα του Giorgione τονίζουν την ποιητική διάσταση του έργου του;

Στην έντονη φωτεινότητα που προηγείται του ξεσπάσματος της καταιγίδας, οι χρωματικές νότες ακολουθούν η μία την άλλη σε διαβαθμίσεις που επιτυγχάνονται με τη διαμόρφωση των τόνων στη διαλεκτική του φωτός-σκιάς.

Το έργο είναι απολύτως απελευθερωμένο από το σχέδιο και την προοπτική ενώ το χρώμα είναι η κυρίαρχη αξία σε μια ατμοσφαιρική σύνθεση που είναι θεμελιώδης για την τέχνη της ζωγραφικής με τη σύγχρονη έννοια.

Πολλοί υποστηρίζουν ότι η Θύελλα του Giorgione είναι η κορυφαία έκφραση του νέου οράματος του κόσμου στον 16ο αι.

Ο ΧΑΡΙΣΜΑΤΙΚΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ Νίκος Ψιλάκης γνωρίζοντας το έργο του Giorgione, Θύελλα, το ενέταξε στην πλοκή του μυθιστορήματος του με ποιητικό και ιδιαίτερα συγκινητικό τρόπο. Ο συγγραφέας έχει την ξεχωριστή ικανότητα να εμπνέει και να επηρεάζει  τους ακροατές αλλά και τους αναγνώστες του, ελέγχοντας και κατευθύνοντας τον προφορικό αλλά και τον γραπτό του λόγο. Η «Πολυφίλητη» του Νίκου Ψιλάκη είναι ένα αριστουργηματικό ιστορικό μυθιστόρημα για την πόλη του Χάνδακα και την μοναδική ιστορία της 23ετούς πολιορκίας της από τους Οθωμανούς.

Σημειώσεις

-Θύελλα, ~1505, 82x 73 εκατ. Oil on canvas, Βενετία, Πινακοθήκη της Ακαδημίας ( Gallerie dell` Accademia, Venice).

- Ο Giorgione μάλλον επηρεάστηκε από το ποίημα Υπνερωτομαχία του Πολυφίλου και προσπάθησε να ερμηνεύσει την Αρμονία ως σύνθεση των αντιθέτων. Ο οξυδερκής Νίκος Ψιλάκης ίσως «ανέσυρε» από τον Πολύφιλο το όνομα της κεντρικής ηρωίδας του: Πολυφίλητη.

-Ο Giorgione χειρίστηκε με μοναδικό τρόπο το χρώμα και το φως ώστε να ενοποιεί τις συνθέσεις του. Αυτό το έμαθε κυρίως από το δάσκαλο του Giovanni Bellini.

-Χρησιμοποιεί τονικές διαβαθμίσεις στα χρώματα.

-O Giorgione επιτυγχάνει να αναπτύξει μια νέα σχέση ανάμεσα στο τοπίο και στα πρόσωπα εντός του τοπίου.

-Η τομή που έφερε ο Giorgione στην ευρωπαϊκή ζωγραφική έγινε άμεσα αντιληπτή και από τους συγχρόνους του. Ο Vasari, λίγο αργότερα, τον «βάζει» δίπλα στους: Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Μιχαήλ Άγγελο και Ραφαήλ.

-Ο Giorgione υπήρξε δάσκαλος του Τισιανού.

1*. Παραμάντι: Μαντήλι που καλύπτει την κεφαλή και μεγάλο μέρος του σώματος.

2*.Αντίγραφα  γνωστών έργων μεγάλων καλλιτεχνών αλλά και πρωτότυπα έργα υπήρχαν στην Κρήτη, κυρίως στα καλλιτεχνικά εργαστήρια του Χάνδακα.

3* ..ίσως δε θα `χε καλύτερο τρόπο να μιλήσει κι αυτός για την επερχόμενη καταιγίδα. Εδώ φαίνεται καθαρά η πρόθεση του συγγραφέα να συνδέσει το πασίγνωστο έργο Θύελλα με τα γεγονότα της πολιορκίας του Χάνδακα.

4* ..κοίταξε τα μάτια της γυμνής γυναίκας που θήλαζε στη ζωγραφιά, της φάνηκαν φοβισμένα. « Θαρρώ πως την έχω ξαναδεί» μονολόγησε, «μήπως μου μοιάζει»;  

Η μορφή της Πολυφίλητης στο εξώφυλλο του βιβλίου είναι έργο του ζωγράφου Μανώλη Σαριδάκη φιλοτεχνημένη ειδικά για το βιβλίο. Η κλίση του κεφαλιού, το όμορφο, σοβαρό, σκεπτικό πρόσωπο μας θυμίζει την κοπέλα του Giorgione στο έργο Θύελλα. Πίσω από την Πολυφίλητη του Μανώλη Σαριδάκη, ο μνημειακός Γκούλες μέσα σε βαριά συννεφιά, όπως τα κτίρια στην Θύελλα του  Giorgione.

*Αρχιτέκτων. Ιστορικός Αρχιτεκτονικής. Ιστορικός Τέχνης.

Η ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ:

https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/266121_mythistorima-polyfiliti-toy-...

ΚΑΙ ΣΤΟ FB:

https://www.facebook.com/photo/?fbid=191553969197437&set=a.151515133201321