ΟΙ ΑΥΛΕΣ ΑΞΙΕΣ ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ

ΟΙ ΑΥΛΕΣ ΑΞΙΕΣ ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ

ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ ΣΤΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

«ΤΩΝ ΑΝΤΡΕΙΩΜΕΝΩ Τ' ΑΡΜΑΤΑ» ΤΟΥ ΕΥΤΥΧΗ ΤΖΙΡΤΖΙΛΑΚΗ - ΧΑΝΙΑ 22/3/2023

Χαρά μου να βρίσκομαι απόψε εδώ, χαρά και τιμή μου να προλογίζω μια έκθεση που αποτελεί σταθμό στη μελέτη όχι μόνο του υλικού πολιτισμού αλλά και του κοινωνικού τοπίου, σταθμό στη μελέτη των ιστορικών γεγονότων που καθόρισαν τις τύχες ενός λαού, ακόμη και των ψυχικών αναγκών που οδήγησαν τον άοπλο και ταπεινωμένο υπόδουλο πρόγονό σας και πρόγονό μου να φτιάξει μια ταπεινή χουρχούδα και να ζητήσει πίσω τη ζωή που του στέρησαν.

Ας συλλογιστούμε πόσος μόχθος, πόσος χρόνος, πόση μελέτη, πόσες απογοητεύσεις, μα και πόσες χαρές, πόσα χρήματα που συχνά δεν υπήρχαν απαιτήθηκαν για να δημιουργηθεί μια από τις πιο σοβαρές συλλογές ιστορικών τεκμηρίων της χώρας.

Παρακολουθώ τον Ευτύχη τώρα και 25 περίπου χρόνια, από τότε που βρέθηκε να περιδιαβαίνει τα σφακιανά βουνά και να ακούει ιστορίες από τους γέρους, εκείνους που δεν αντιμετώπιζαν το παρελθόν σαν κάτι μακρινό και άψυχο, αλλά ως συλλογικό βίωμα που περιελάμβανε όχι μόνο τις δικές τους γενιές μα και τις προηγούμενες. Έτσι γιατί η μνήμη είναι μια πολυσύνθετη λειτουργία που συχνά μας εκπλήσσει. Θυμούμαστε όχι μόνο αυτά που βιώσαμε αλλά και αυτά που βίωσαν άλλοι και μας τα αφηγήθηκαν, πράγμα που συνέβαινε ιδίως στα χρόνια της προφορικότητας, τότε που οι μνήμες μεταφέρονταν αλώβητες ως συλλογικές εμπειρίες.

Αυτές οι μνήμες, μαζί με την έμφυτη φιλομάθεια και την αγάπη στον πατρογονικό τόπο, την Κρήτη, οδήγησαν τον Ευτύχη στα δύσβατα μονοπάτια του συλλεκτισμού. Ακουμπούσε την ιστορία, τη βίωνε μέσα από τα υλικά αντικείμενα, τα κατάλοιπα κάποιων άλλων εποχών. Και, πιστέψτε με, είναι αυτός ένας εξαιρετικός τρόπος να κατανοήσει κανείς το παρελθόν, να συμφύρει τους χρόνους και να αγαπήσει ό,τι μένει και ό,τι φεύγει, ό,τι έμεινε μα και ό,τι χάθηκε. Κομμάτι-κομμάτι χτίζονται οι συλλογές. Ψηφίδα-ψηφίδα, όπως ένα πολύχρωμο ψηφιδωτό. Μόνο που το κανονικό ψηφιδωτό σχεδιάζεται σε σταθερό χώρο, ξέρεις από πού αρχίζει και πού τελειώνει, ενώ η συλλογή σχεδιάζεται σε έδαφος ασταθές και αβέβαιο, ούτε που μπορείς να υποψιαστείς πού θα φτάσεις (και, βέβαια, αν θα φτάσεις).   

Παλαιότατο είναι το φαινόμενο του συλλεκτισμού, το γνωρίζουμε ήδη από την αρχαιότητα, κυρίως από τα ρωμαϊκά χρόνια, όταν κάποιοι επιφανείς απογύμνωσαν τους ελληνικούς ναούς της κλασικής εποχής για να διακοσμήσουν τις επαύλεις τους με αγάλματα και μέσω αυτών να δηλώσουν τη διαφορετικότητά τους, δηλαδή την πνευματική και την κοινωνική τους οντότητα. Αργότερα το φαινόμενο προσέλαβε ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις για να φτάσει σήμερα σε ένα περίεργο αποκορύφωμα που η βαθύτερη μελέτη του εμπίπτει στη δικαιοδοσία άλλων επιστημονικών κλάδων. Τι είναι αυτό που κάνει έναν άνθρωπο να ξοδεύει χρόνο και χρήμα προκειμένου να πλουτίσει τη συλλογή του; Η συλλογή ιδιαίτερα πολύτιμων υλικών αντικειμένων, όπως έργων τέχνης, αποτελεί ένα ιδιότυπο χρηματιστήριο μέσω του οποίου διακινούνται μυθικά ποσά, ασύλληπτα συχνά για έναν κοινό άνθρωπο. Επενδύσεις σε χρήμα; Επενδύσεις σε προσπάθειες κατασκευής του εαυτού, γιατί και ο εαυτός κατασκευάζεται κυρίως όσον αφορά την εικόνα που θέλουμε να δείχνουμε στους άλλους; Επενδύσεις σε κοινωνικό στάτους;

Ξεκίνησα με αυτές τις σκέψεις για να φτάσω στον αντίποδα, σε μιαν άλλη εκδοχή του συλλεκτισμού. Και αυτήν την εκδοχή την έχουμε σήμερα μπροστά μας. Καμαρώνω τον Ευτύχη από την εποχή που τον έβλεπα να ξυπνά μέσα στη νύχτα για να μη χάσει σε δημοπρασία ένα μαχαίρι του 18ου αιώνα, από την εποχή που αναζητούσε βιβλιογραφία για τις μελέτες του. Έτσι ξεκίνησε. Από την αγωνία της μάθησης, από τον ασίγαστο έρωτα για την ιστορία και τα τεκμήριά της, έρωτα συχνά βασανιστικό, επίμονο κι επίπονο.

Συχνά η ιστορία προβάλλει μπροστά μας σαν ένα μπερδεμένο κουβάρι ατέλειωτων χρονολογιών που κρύβουν την αληθινή εικόνα. Για να την κατανοήσεις πρέπει να παραμερίσεις το παραπέτασμα και να φτάσεις στο μεδούλι. Κάθε λογικός άνθρωπος μπορεί να σκεφτεί πώς μια ομάδα ξαρμάτωτων, ένα μπουλούκι χωρίς στρατιωτική οργάνωση κράτησε τα στενά της Κράπης, πώς κατάφεραν αυτοί που πολεμούσαν με πέτρες και ξύλα να σταθούν απέναντι σε μια πολυεθνική μα και παντοδύναμη αυτοκρατορία.

Συχνά το συναίσθημα γίνεται αφετηρία επίμονων όσο και ατέρμονων διαδρομών. Και η κρητική κουζουλάδα, επίσης. Γιατί εδώ συλλέκτης δεν είναι ο εφοπλιστής που επενδύει τα χρήματά του, ούτε εκείνος που ψάχνει κάτι να κάνει. Είναι ο μελετητής που ξοδεύει συχνά και το υστέρημά του για να συγκεντρώσει, να ταξινομήσει, να συνομιλήσει με τα υλικά αντικείμενα έχοντας κατά βάθος την αίσθηση ότι συνομιλεί με την ίδια την ιστορία. Ας σκεφτούμε, λοιπόν, τι κρύβεται πίσω από τη συλλογή. Πόσες αγωνίες, πόσες ώρες αναζήτησης, πόσες ώρες μελέτης, πόσα ξενύχτια.   

Στις εξειδικευμένες συλλογές σαν και τούτη συμπλέκεται πάντα το υλικό με το άυλο. Υλικά αντικείμενα είναι τα όπλα, μα η μελέτη τους αποκαλύπτει τεχνικές δεξιότητες, τεχνολογικές εξελίξεις, αξίες και προτάγματα, ιδέες και πεποιθήσεις, δοξασίες και αντιλήψεις. Και φυσικά ανάγκες, υλικές και άυλες. Αυτό νομίζω τελικά πως βρίσκεται στην καρδιά μιας πραγματικής συλλογής. Η αναζήτηση του άυλου μέσα από την μελέτη του υλικού.

Τρέφω βαθύτατο σεβασμό στη γαλλική ανθρωπολογία που από νωρίς έσκυψε στην τεχνολογία εξετάζοντάς την όχι ως αποστεωμένη οντότητα αλλά ως σύνολο αλληλένδετων ενοτήτων. Πρέπει να γνωρίζουμε όμως ότι η μελέτη του υλικού πολιτισμού καθυστέρησε πολύ, όχι μόνο στη δική μας χώρα. Οι λαογράφοι, οι εθνολόγοι και οι ανθρωπολόγοι στράφηκαν από νωρίς σε άλλες εκφράσεις του, αφήνοντας χρόνο πολύ να περάσει και πληροφορία πολλή να χαθεί. Σκεφτείτε τα έπιπλα, αίφνης. Ένα αστικό σπίτι των Χανίων κι ένα μαδαρίτικο. Τον φωτισμό. Τις βιενέζικες λάμπες και τα λαδολύχναρα. Τους λυχνοστάτες. Τις πολυθρόνες και τις καρέκλες ή τα ξύλινα σκαμνάκια. Δεν τα λέω για να προκαλέσω συγκρίσεις αλλά για να τονίσω την αμεσότητα των σχέσεων ανάμεσα στο υλικό αντικείμενο και τη μελέτη της παρελθούσας ζωής. Κι αν το δούμε πιο καθαρά, τις τεχνικές δεξιότητες, πώς ο άνθρωπος καταφέρνει να μεταμορφώνει την ύλη.

Κατά τον ίδιο τρόπο θα μπορούσαμε να μιλήσουμε και για όπλα. Άλλα τα τεχνουργήματα του αυτοκρατορικού στρατού και άλλες οι κατσούνες των βοσκών της Κρήτης. Μόνο που εδώ τα πράγματα είναι ρευστά. Ένα όπλο μετακινείται, όπως ακριβώς μετακινούνται οι άνθρωποι, αλλάζει χέρια, χρησιμοποιείται από άλλους ανθρώπους. Αυτή η κινητικότητα των υλικών πραγμάτων κάνει την ιστορία πιο πολύπλοκη και τη μελέτη της πιο δυσχερή μα και πιο ελκυστική. Το ίδιο συμβαίνει με τη διατροφή. Υλικός πολιτισμός είναι η τροφή και η κουζίνα. Άυλες οι συνταγές, άυλο το περιεχόμενο, άυλη η συλλογή και η επεξεργασία, άυλη και η τελετουργία της. Ως παράδειγμα το αναφέρω, όχι μόνο επειδή έχω ασχοληθεί με το αντικείμενο, αλλά κι επειδή η μελέτη αυτής της σπουδαίας πολιτισμικής έκφρασης καθυστέρησε πολύ περισσότερο από άλλες.

Στην Ελλάδα τα όπλα που διασώθηκαν σε μουσεία είχαν περισσότερο συναισθηματική αξία και ήταν φορτισμένα με μνήμες· ο θώρακας του Κολοκοτρώνη, ας πούμε, είχε αξία επειδή ήταν ο θώρακας του Κολοκοτρώνη, το όπλο του Κόρακα είχε αξία επειδή ακριβώς ήταν το όπλο του Κόρακα. Το υλικό αντικείμενο έπαιρνε  αξία από το χέρι που το κρατούσε. Πολύ σοβαρό, βέβαια, πολύ σημαντικό για το έθνος, μια και η απότιση σεβασμού στις ιερές μορφές και στα ηθικά πρότυπα είναι δείγμα πολιτισμού, ωστόσο όμως χάθηκαν τόσα και τόσα που η χωρίς αρχειακή συνείδηση Πολιτεία δεν είχε προβλέψει να διασώσει. Και τότε ήρθαν οι περιφερόμενοι πραματευτάδες που αντάλλασσαν όπλα με κατσαρόλες αλουμινίου, πήλινα πιθάρια της Βενετοκρατίας με πλαστικά, μαυρισμένες εικόνες της τεσσάρων και πέντε αιώνων με χαλκογραφίες και ακόμη φτηνότερες λιθογραφίες. Απίστευτος ο πλούτος που έχει χαθεί για τη χώρα μας, δηλαδή για όλους εμάς, αντικείμενα που η υλική τους αξία έρχεται πάντα σε δεύτερη μοίρα γιατί προέχει και φυσικά προτάσσεται η ηθική. Γι’ αυτή την ηθική αξία της συλλογής θέλω να πω δυο λόγια.

Έτυχε να μοιραστώ πολλές φορές τη χαρά του Ευτύχη όταν κατάφερνε να ανακαλύψει στη Γερμανία ή στην Αμερική ένα ταπεινό μαχαίρι που είχε εξαχθεί πριν από εξήντα και ογδόντα κι εκατό χρόνια και κάποιοι κληρονόμοι του αρχικού συλλέκτη το εκποιούσαν ή το διέθεταν σε παλαιοπωλεία. Γιατί συμβαίνει και αυτό, και μάλιστα πολύ συχνά. Ο αρχικός συλλέκτης μπορεί να είναι συνειδητοποιημένος ή ευκαιριακός, χώρια που πολλοί αποκτούν εξωτικά αντικείμενα για διαφορετικούς λόγους, ή αντικείμενα που οι ίδιοι θεωρούν εξωτικά. Τις περισσότερες φορές, ή μάλλον σχεδόν πάντα, οι κληρονόμοι αυτών των αρχικών συλλεκτών δεν διακατέχονται από τον ίδιο ζήλο και τα αντικείμενα αποκτούν μια καινούργια ζωή.

Στις ανθρωπιστικές επιστήμες έχει καθιερωθεί τις τελευταίες δεκαετίες ένας ιδιαίτερα εύγλωττος όρος: η βιογραφία των αντικειμένων. Όπως κάθε άνθρωπος έτσι και το κάθε υλικό αντικείμενο έχει την ιστορία του. Ξεκίνησε από κάποια χέρια, χρησιμοποιήθηκε, ταξίδεψε, ακολούθησε τις διαδρομές του, υπέστη φθορές, κάποτε επισκευάστηκε κιόλας, γέρασε στα ίδια ή σε άλλα χέρια και το ταξίδι του συνεχίστηκε ή και συνεχίζεται, ακόμη και ως τεκμήριο μνήμης ή έκθεμα. Τι κάνει, λοιπόν, ο μελετητής; Αυτήν ακριβώς τη βιογραφία αναζητά. Και, πιστέψτε με, έχει πολλούς τρόπους να την αποκαλύψει. Αναζητώντας την ηλικία του, το έτος γεννήσεως, δηλαδή κατασκευής, ταξινομώντας και παρακολουθώντας τις εξελίξεις της τεχνολογίας ή και τις συνθήκες της ζωής. Χώρια που σε μερικές περιπτώσεις έρχεται απρόσμενα κάποια απίστευτη έκπληξη, σαν το χαρτάκι που ανακάλυψε ο Ευτύχης κρυμμένο σε μια παλιά πιστόλα και σ’ αυτό αναγραφόταν το όνομα του παλιού κατόχου, ενός σπουδαίου αγωνιστή του 1866, του Γεωργίου Σκουλά. Κατά τον ίδιο τρόπο οθωμανικά όπλα κρατήθηκαν από ελληνικά χέρια, τότε που για να έχεις όπλο έπρεπε να κόψεις το χέρι που το κρατούσε. Σκληρότητα, θα μου πείτε. Πόλεμος, θα σας απαντήσω.

Είπα και πριν ότι η συλλογή του Ευτύχη είναι πολύτιμη. Παραπάνω κι από πολύτιμη. Γιατί το κάθε πράγμα που έχει μαζέψει διηγείται κι από μια ιστορία. Συχνά διηγείται πολλές ιστορίες, δηλαδή διηγείται τη βιογραφία του. Σας προσκαλώ να παρακολουθήσετε μια ξενάγηση σ’ αυτόν τον άγνωστο κόσμο. Την έχω παρακολουθήσει κι εγώ. Έτσι για να καταλάβετε ότι ο πόλεμος είναι μια πολύ δύσκολη υπόθεση, δυσερμήνευτη. Έτσι θα κατανοήσουμε όλοι όχι μόνο την ηθική αξία μιας υλικής συλλογής αλλά και τις μικρές ιστορίες που συνθέτουν και συγκροτούν τη μεγάλη ιστορία. Ο μελετητής δεν γνωρίζει μόνο να διακρίνει τα όπλα, μα κατέχει και τον τρόπο λειτουργίας, και τα πιθανά τους προβλήματα. Έτσι όπως γνωρίζει ακόμη και πώς γεμίζει μια πιστόλα, πόσος χρόνος χρειάζεται για να εκπυρσοκροτήσει κάποιο από τα όπλα - κειμήλια της συλλογής. Ξαφνιάζονται όσοι τα μαθαίνουν. Όπως ξαφνιάζονται όσοι καταλαβαίνουν τις τρομακτικές δυσκολίες του πολέμου, τις τρομακτικές δυσκολίες της ίδιας της επιβίωσης. Με λίγα λόγια: Μάθημα ιστορικής αυτογνωσίας είναι η έκθεση που ανοίγει τις πύλες της σήμερα. Μάθημα σπουδαίο, που το συνοδεύει ένα μοναδικό εποπτικό υλικό.

Είναι οι άυλες αξίες των υλικών πραγμάτων που λέγαμε. Είναι το άγγιγμα της ιστορίας, είναι οι ψηφίδες που συνθέτουν όχι μονάχα την εθνική μα και την πολιτιστική μας ταυτότητα.

ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ