ΤΑ ΕΚΠΛΗΚΤΙΚΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΤΟΥ ΜΑΡΤΗ

 

Του ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

Ήταν από τις πιο συγκινητικές στιγμές που έζησα εκείνα τα χρόνια. Είχα αρχίσει προ πολλού να καταγράφω ξεχασμένες τελετουργίες και έθιμα, ο εθιμικός βίος των παλαιότερων με είχε οδηγήσει σε ένα ατέλειωτο ταξίδι από χωριό σε χωριό. Κι όταν άκουσα το καλωσόρισμα του Μάρτη και το τραγούδι των χελιδονιών νόμιζα ότι βρισκόμουν εκατοντάδες χρόνια πίσω, στην ομηρική εποχή ή στα ελληνιστικά χρόνια. Μου θύμιζε αρχαιοελληνικό αγερμό και καλάντισμα σαν αυτό που λέγεται ότι τραγουδούσε κάποτε ο Όμηρος...

Μάρτης του 1985, σ’ ένα μοναστήρι κοντά στη Νεάπολη. Τυχαία είχε βρεθεί σ’ εκείνη τη μικρή γεροντίστικη συντροφιά, νέος πολύ ακόμη, αλλά οι άνθρωποι με καλοδέχτηκαν, έτσι όπως γίνεται πάντα στα χωριά μας. Ήταν γέροντες όλοι, από χωριά του Μεραμπέλλου, ο ένας καλόγερος, ηγούμενος της μονής. Έφερα την κουβέντα σ’ αυτό που ζητούσα, στα κάλαντα του Μάρτη. Και ήταν σαν να άνοιξαν μεμιάς τ’ αρμάρια της μνήμης. Έλεγε ο ένας, συμπλήρωνε ο άλλος, κάποιος αποφάσισε να τραγουδήσει κιόλας. Άναβε η παραστιά, μοσκοβολούσε το αρχονταρίκι, το σκηνικό θύμιζε κόσμους μακρινούς, περασμένους. Υπέροχες στιγμές, αλήθεια!

- Εμείς έτσι υποδεχόμασταν τον Μάρτη τότε. Φτιάχναμε ένα χελιδόνι με ξύλο και λέγαμε τα κάλαντα.

Κρατούσα το αγαπημένο μου μπλοκάκι και δεν προλάβαινα να γράφω. Ανάκατα κάποιες φορές τα στιχάκια, καθώς οι μνήμες των γερόντων χάνονταν στο χάος του χρόνου κι επανέρχονταν τόσο νοσταλγικά και τόσο όμορφα. Άλλα θυμόταν ο ένας, άλλα ο διπλανός του, άλλα ο παραδιπλανός. Έτσι προσπαθούσα να συμπληρώσω το σταυρόλεξο της μνήμης.

 

Τα κάλαντα του Μάρτη αντανακλούν όλη την ευγένεια της ψυχής, μαζί και την αρχέγονη συνείδηση του ανθρώπου, αυτήν που θα αποκαλούσαμε σήμερα απλώς «οικολογική». Πως αλλιώς να μιλήσει κανείς για την σχέση των αγροτών μιας άλλης εποχής με τους φτερωτούς προπομπούς της Άνοιξης, τα χελιδόνια; «Ταΐσετέ τα, καληνωρίσετε τα...».

Δεν ήταν η πρώτη φορά που καταγράφονταν Μαρτοκάλαντα. Είχε προηγηθεί ο αξέχαστος Μανώλης Πιτυικάκης πριν από τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, αργότερα ο καθ. Θ. Δετοράκης και ο δάσκαλος Αντ. Στιβακτάκης. Είμαι, όμως, σχεδόν βέβαιος ότι τα κάλαντα αυτά ακούστηκαν για τελευταία φορά τότε, Μάρτη του 1985. Και είναι τα μεγαλύτερα σε έκταση, ίσως και τα πληρέστερα απ’ όσα γνωρίζομε. Τα δημοσίευσα στο εξαντλημένο σήμερα βιβλίο «Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη» (εκδ. Καρμάνωρ 2005) και την επόμενη χρονιά μια σοβαρή δασκάλα μου τηλεφώνησε και ρώτησε αν θυμόμουν τον σκοπό. Ήθελε να αναβιώσει το έθιμο και να το διδάξει στα μαθητούδια της.

 

Μαρτοκάλαντα έλεγαν, όμως, και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Και είναι σπουδαία η δουλειά που έκανε για δεκαετίες ο καλός φίλος τ. Διευθυντής Ερευνών στον Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών Γιώργος Αικατερινίδης, που όχι μόνο τα διέσωσε αλλά και τα τεκμηρίωσε κιόλας με εκπληκτικές φωτογραφίες από τον βορειοελλαδικό χώρο.

Λέγεται ότι η δημοσίευση ενός μνημείου αποτελεί κατά κάποιον τρόπο και την εσαεί διάσωσή του. Μνημεία είναι και τούτα, μνημεία του λόγου, μνημεία της ψυχής ενός λαού που ήξερε να σέβεται το περιβάλλον, να συνυπάρχει αρμονικά με τη φύση, να προσωποποιεί τα άψυχα, ακόμη και να λέει τραγούδια στα χελιδόνια.

Το 2020, Μάρτη πάλι, ήρθε ένα υπέροχο δώρο στα χέρια μου: η εικόνα ενός ξυλόγλυπτου χελιδονιού που φιλοτέχνησαν οι μοναχοί του Ιερού Καθίσματος Μεταμορφώσεως Δολών Δυτικής Μάνης, με τη φροντίδα του λόγιου π. Νεκταρίου (είναι ιστορικός και αρχαιολόγος).

Δημοσιεύω και εδώ τα εκπληκτικά Μαρτοκάλαντα της Κρήτης, έτσι καθώς άρχισα να επεξεργάζομαι μια μελλοντική εμπλουτισμένη έκδοση των «Λαϊκών Τελετουργιών». Οι στίχοι τους μιλούν στην ψυχή μου. Και στη δική σας θα μιλήσουν, νομίζω:

Σήμερα είν’ αρχιμενιά

κι είναι και πρώτη μέρα

κι ήρθε κι ο Μάρτης κι ηύρε μας

με δροσερόν αέρα.

Έβγα Φλεβάρη να μπει ο Μάρτης

να δεις τον καλοπλουμιστή

πώς τα καλοπλουμίζει.

Σκέπασ’ τα πόδια σου, κερά,

να μην τα δει ο Μάρτης

να ’χεις εσύ το κρίμα

κι εγώ την αμαρτία ν-τως.

Έβγα Φλεβάρη να μπει ο Μάρτης

να ’ρθει το χελιδόνι

απού τη θάλασσα.

Τα δέντρη ανθούσι

μοσκοβολούσι.

Η γη βλαστάνει

καρπούς μας βγάνει

και ρόδα κι άνθη

η ψ’η ευφράνθη.

Ήρθεν ο Μάρτης

πάει ο Φλεβάρης.

Καλές κεράδες,

και νιές και γράδες,

τα μελιδόνια

τα χελιδόνια

όπου πετούσι

και κελαϊδούσι

ταΐσετέ τα

ποτίσετέ τα

καληνωρίσετέ τα.

Κι αυτός που τα σηκώνει

απ’ όλα τα μαζώνει.

Στάρι, κριθάρι,

και το μιγάδι

κι αν είναι και ροβίθια

δίνουνε κι αυτά βοήθεια.

Και αν είναι παραδάκι

έχομε και σακουλάκι.

Κι αν είναι κι αυγουλάκι

έχομε και καλαθάκι.

Και αν είναι και κρασάκι

επαέ ’ναι το φλασκάκι

να το πιούνε τα κοπέλια

εις τα όμορφα σκουτέλια.

Κι αν τύχει και μεθύσουν

το Θιό να ευλογήσουν

που ’πεψε τη χελιδόνα

απού τη θάλασσα.

 

Το χελιδόνι να ’ρχεται στο σπίτι να φωλεύγει

και να του δίνετε φαΐ να παίρνει να μισεύγει

να π’χαίνει εις την έρημο και να ’ναι χορτασμένο

και να θυμάται του σπιτιού που το ’χει ταϊσμένο.

Ο Μάρτης ήρθε με χαρά και με φωλιές γεμάτος

κι όλα τα έχνη τα κακά να μην φανεί η φανειά ντως.

Όξω ψύλλοι και κοριοί

και στα όρη μποντικοί

η φανειά σας να μη φαίνεται

πέτρες να τρώτε

και να χορταίνετε.

 

Έβγα Φλεβάρη να μπει ο Μάρτης

να ’ρθει το χελιδόνι

απού τη θάλασσα

καλά να μας (ε)φέρει

και καλαντίσματα.

Δώστε και μας τον κόπο μας,

ό,τι ’ναι ορισμός σας

και ο Αφέντης ο Χριστός να είναι βοηθός σας.

Καλοχρονιά στ’ αρχοντικό σας

στσι χαρές των κοπελιώ σας.

Και του καιρού χαιράμενοι

και καλοκαρδισμένοι.

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ: ΜΑΡΤΗΣ 1985 - ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

 

ΣΗΜΑΝΙΚΗ ΥΠΕΝΘΥΜΙΣΗ ΓΙΑ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ: Για τυχόν αναδημοσιεύσεις είναι ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗ η παράθεση ενεργού συνδέσμου: https://karmanor.gr/el/article/ta-ekpliktika-kalanta-toy-marti