Μαρμακέτω Λασιθίου. Ολάνθιστο θαύμα

Μαρμακέτω Λασιθίου. Ολάνθιστο θαύμα

 

        ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

 (Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Explore Nature της εφημερίδας ΕΘΝΟΣ, τ. 13, Απρίλιος 2009)

 

Κάθε χρόνο στις οκτώ Μαΐου, μέρα του Άι Γιάννη του Θεολόγου, πλήθη πιστών προστρέχουν στο μικρό χωριό Μαρμακέτω, στο Οροπέδιο Λασιθίου της Κρήτης, περιμένοντας τα ξερά λουλούδια του επιταφίου να ανθίσουν ξανά. Και σαν τελειώσει η λειτουργία ντόπιοι και ξένοι κρατούν από ένα ματσάκι παρατηρώντας προσεκτικά αν κάποιο από τα ξερά κλαδάκια έχει ανθίσει. Κάθε χρόνο την ίδια μέρα επαναλαμβάνεται ένα παμπάλαιο έθιμο στο Λασίθι…

 

Για δυο πράγματα είναι γνωστό το Μαρμακέτω, ένα χωριό με πενήντα κατοίκους περίπου στο Οροπέδιο Λασιθίου: τον Καπετάν Καζάνη και τον επιτάφιο του!

Ο Καπετάν Καζάνης είναι ένας από τους λιγότερο γνωστούς καπετάνιους του 1821, ηρωική μορφή «χαΐνη» που ανέβηκε στα βουνά πολύ πριν από την επανάσταση και πολεμούσε διαρκώς όπου υπήρχε ανάγκη· έφτασε μέχρι το Μεσολόγγι, ήταν ένας από τους «ελεύθερους πολιορκημένους» που συμμετείχαν στην ηρωική έξοδο. Στην είσοδο του χωριού έχουν στήσει την προτομή του και της καταθέτουν στεφάνι σε κάθε εθνική γιορτή. Ακόμη διηγούνται με δέος την πλούσια πολεμική δράση του.

 Τα λουλούδια του επιταφίου συνθέτουν ένα ιδιαίτερο έθιμο που η φήμη του ξεπερνά τα όρια του νησιού. Καθώς ακούγεται παντού ότι ανθίζουν για δεύτερη φορά ακόμη κι αν είναι κατάξερα, το μικρό χωριό μετατρέπεται σε προσκύνημα πιστών που καταφτάνουν από πολλές περιοχές της Κρήτης. Το γνωρίζουν ακόμη και πέρα από τον ελληνικό χώρο και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που τα λουλούδια «ταξιδεύουν» μέσα σε φακέλους αλληλογραφίας για να φτάσουν μέχρι την Αμερική και την Αυστραλία, σε ομογενείς. Ωστόσο, δεν λείπουν και οι περίεργοι. Αυτοί που ανεβαίνουν στο Οροπέδιο για να διαπιστώσουν με τα μάτια τους αν είναι αλήθεια όσα ακούγονται.

 

Όπως συμβαίνει σε κάθε έθιμο που εκτυλίσσεται παράλληλα με κάποια θρησκευτική γιορτή, κανένας δεν ξέρει πότε άρχισε. Ξέρουν μόνο ότι είναι υποχρεωμένοι να το τηρούν με ευλάβεια κάθε χρόνο, να μην το αφήσουν να χαθεί. Ένας ηλικιωμένος Κρητικός σπεύδει να μας το εξηγήσει:

«Έτσι το βρήκαμε, έτσι το κάνουμε και εμείς. Πάππου προς πάππου οι πρόγονοί μας γνωρίζανε πως τα λουλούδια στο Μαρμακέτω ανθίζουν δυο φορές, μια τις μέρες της Λαμπρής και μια του Άι Γιάννη του Θεολόγου, την ώρα που τελειώνει ο παπάς το Ευαγγέλιο. Και ένας μήνας να περάσει, και παραπάνω καιρός να περάσει, θα δεις τα λουλούδια να ανθίζουν σαν να είναι η ώρα που τα κόβεις από το χώμα».

 

 

Χιλιάδες ορχιδέες!

Όπως όλα τα χωριά του Οροπεδίου, το Μαρμακέτω είναι ένας από τους λεγόμενους «φθίνοντες» ορεινούς οικισμούς. Ο πληθυσμός του μειώθηκε κατακόρυφα, οι πενήντα περίπου κάτοικοι αποτελούν τον πραγματικό πληθυσμό (διαμένουν εκεί όλο το χρόνο). Το σχολείο έχει κλείσει τώρα και πολλά χρόνια και στο μοναδικό καφενείο που βρίσκεται στον κεντρικό δρόμο συχνάζουν συνήθως ηλικιωμένοι. Συχνά πυκνά μιλούν για τα χρόνια που πέρασαν, για τους κήπους και την καλλιέργεια της πατάτας που έδωσε ζωή στον παλιό σιτοβολώνα της Κρήτης. Όμως κάθε Πάσχα το χωριό ξαναπαίρνει ζωή. Ανοίγουν τα παλιά σπίτια και φτάνουν οι ξενιτεμένοι. Άλλωστε κανένας δεν θέλει να χάσει το έθιμο του επιταφίου και την ομορφιά της μεγάλης φωτιάς που ανάβει τη νύχτα της Ανάστασης για να κάψει τον προδότη.

 

Στο Μαρμακέτω το στόλισμα του επιταφίου δεν διαρκεί λίγες ώρες κατά το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής, ή το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης, όπως άρχισε να καθιερώνεται σε πολλούς ναούς της Κρήτης τα τελευταία χρόνια. Αρχίζει τουλάχιστον μια βδομάδα πιο πριν, ή και περισσότερο, καθώς οι γυναίκες του χωριού ξεχύνονται στις πλαγιές της Δίκτης αναζητώντας αγριολούλουδα, κυρίως άγριες ορχιδέες. Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή αν λέγαμε ότι συγκεντρώνονται χιλιάδες άγριες ορχιδέες. Άλλωστε, όσες και αν μαζευτούν δεν θα φτάσουν… Καλάθια, πανέρια και τσάντες πλαστικές γεμίζουν με άνθη. Από κάθε στενό προβάλλουν γυναικείες φιγούρες με λουλούδια. Αν τα άγρια δεν είναι αρκετά, τα συμπληρώνουν με εκείνα που καλλιεργούν στις αυλές τους, συνήθως ζουμπούλια.

 

Είναι τόσο πολύ ταυτισμένες οι ορχιδέες με τον λασιθιώτικο επιτάφιο ώστε να είναι γνωστές μόνο με ονομασίες που παραπέμπουν σε θρησκευτικές τελετές. Τις λένε λουλούδια του επιταφίου, βιόλες της Λαμπρής, καλά ματάκια και γλυκά ματάκια. Δεν γνωρίζουν άλλες ονομασίες για τα λουλούδια που στολίζουν τον επιτάφιο στο Μαρμακέτω. Κοντά σ’ αυτά υπάρχουν τα μελισσόφτερα και τα μάτια της πέρδικας, είδη άγριας ορχιδέας κι αυτά. Λαϊκές ονομασίες που μπορεί να μη δίνουν σπουδαίες βοτανολογικές πληροφορίες, διατηρούν όμως την ανάμνηση των τοπικών εθίμων και κάνουν τις αγροτικές τελετουργίες να επιβιώνουν.

Πρωί της Μεγάλης Παρασκευής όλα τα «γλυκά ματάκια», όλα τα «λουλούδια της Λαμπρής» συγκεντρώνονται μέσα σε μεγάλα κοφίνια στο ναό του Άι Γιάννη του Θεολόγου, τον ενοριακό ναό του Μαρμακέτου. Το στόλισμα του επιταφίου δεν είναι εύκολη υπόθεση. Σχηματίζονται μικρά συνεργεία από ηλικιωμένες γυναίκες και παιδιά και αρχίζουν να περνούν σε μακριές κλωστές όλα τα άνθη τρυπώντας τα στελέχη τους. Οι μεγάλες γιρλάντες που δημιουργούνται προσαρμόζονται στον επιτάφιο δημιουργώντας αλλεπάλληλες πολύχρωμες στρώσεις στις τέσσερις πλευρές του.

Ο ξένος που βρίσκεται για πρώτη φορά στο Μαρμακέτω θα καταλάβει τη διαφορά. Η πανδαισία των χρωμάτων συνδυάζεται με τα λεπτά αρώματα της άγριας φύσης έτσι που η επίσκεψη στην εκκλησία να θυμίζει βόλτα σε κατάφυτη βουνοπλαγιά των Λασιθιώτικων βουνών. Είναι ένας από τους λίγους επιταφίους που στολίζονται χωρίς την ουσιαστική συμβολή των ανθοπωλείων. Η εμπορευματοποίηση και ο κοσμικός χαρακτήρας των θρησκευτικών εορτών δεν έχει φτάσει ακόμη στο Μαρμακέτω και, απ’ ότι φαίνεται, θα αργήσει πολύ, ίσως και να μη φτάσει ποτέ. Λίγα γαρίφαλα που φέρνουν οι προσκυνητές χρησιμοποιούνται περιστασιακά στις γωνίες του.

Την ώρα που οι γυναίκες ασχολούνται με τον επιτάφιο, οι επίτροποι απλώνουν παντού συρματόσκοινα σε ύψος δυο μέτρων περίπου από το δάπεδο. Θα χρειαστούν την επόμενη μέρα, το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου. Κατά τα λοιπά η θρησκευτική τελετή εξελίσσεται όπως σε κάθε ελληνικό χωριό που εξακολουθεί να τηρεί στο ακέραιο τις παραδόσεις. Η συμμετοχή είναι πάνδημη, οι άνθρωποι σκύβουν μέσα στο ξύλινο κουβούκλιο, ομοίωμα του τάφου του Ιησού και προσκυνούν την εικόνα του επιταφίου. Το βράδυ γίνεται η περιφορά και η επίσκεψη στο νεκροταφείο σχηματίζοντας κύκλο γύρω από τον οικισμό.

Ξεχωριστή για το Μαρμακέτω είναι η συνέχεια του εθίμου το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου. Την ώρα που σε όλους τους άλλους ναούς ξεστολίζουν τον επιτάφιο και διανέμουν στους πιστούς τα άνθη ως ευλογία, στο Μαρμακέτω αρχίζει το δεύτερο μέρος της τελετουργίας. Ξεστολίζουν κι εκεί τον επιτάφιο αλλά τα άνθη μένουν στο ναό. Οι γυναίκες είναι και πάλι εκεί για να τα κρεμάσουν στο τεντωμένο συρματόσκοινο, μια εργασία που κρατά κάμποσες ώρες. Άλλες με σκάλες, άλλες ανεβασμένες σε καρέκλες προσπαθούν να καλύψουν κάθε σημείο του ναού. Και πάλι τα συνεργεία, κυρίως των ηλικιωμένων γυναικών, φροντίζουν τα περάσουν σε κλωστές τα άνθη που είχαν περισσέψει από το χθεσινό στολισμό και τα είχαν κρατήσει μέσα στην εκκλησία. Προς το μεσημέρι του Σαββάτου μια λουλουδένια ψευδοροφή με διασταυρούμενες γιρλάντες από ορχιδέες και άλλα αγριολούλουδα καλύπτει σε όλο το μήκος και το πλάτος τον σταυροειδή ναό.

Καθώς το Πάσχα είναι κινητή γιορτή, οι μέρες που μεσολαβούν από το Πάσχα μέχρι τις οκτώ Μαΐου δεν είναι σταθερές. Αν γιορτάζεται το Πάσχα στα τέλη του Απρίλη, τα άνθη του επιταφίου μαραίνονται αλλά δεν ξεραίνονται εντελώς. Αν έχουν μεσολαβήσει όμως τρεις βδομάδες, ξεραίνονται. Φέτος που γιορτάζουμε νωρίς την Ανάσταση, οι κάτοικοι του χωριού είναι ανήσυχοι καθώς μέχρι τα τέλη του Μάρτη τα
«γλυκά ματάκια» δεν είχαν ακόμη ανθίσει. Ωστόσο, δεν θυμούνται καμιά χρονιά να γιορτάσουν την Ανάσταση χωρίς αυτά.

 

Με οδηγό την παράδοση

Ο Άι Γιάννης ο Θεολόγος είναι ο πολιούχος στους δυο μικροοικισμούς που συνθέτουν την πρώην κοινότητα, το Μαρμακέτω και το Φαρσάρω. Μπαίνοντας στην εκκλησία βλέπει κανείς παντού μικρές και μεγάλες εικόνες του αγίου με την ασκητική μορφή και τα άγρια λευκά γένια. Στο τέμπλο, στους τοίχους, στα προσκυνητάρια. Σε μια απ’ αυτές, την πιο παλιά, δείχνουν ακόμη σημάδια από σφαίρες και διηγούνται παραδόσεις για κάποιον άπιστο που κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας είχε πυροβολήσει την εικόνα. Όμως, η σφαίρα γύρισε πίσω, εξοστρακίστηκε, τον βρήκε στο κεφάλι και τον άφησε στον τόπο. Πρόκειται για μια κοινή παράδοση που ακούγεται σε πολλές ελληνικές περιοχές περιβάλλοντας με το υπερβατικό μυστήριο τα καθαγιασμένα ιερά σύμβολα του κάθε οικισμού. Ωστόσο, οι διηγήσεις και οι παραδόσεις δεν τελειώνουν εδώ. Αναφέρουν παραδείγματα ανθρώπων που έφτασαν μέχρι το Μρμακέτω για τον άγιο, διηγούνται θαύματα, όπως ακριβώς γινόταν πάντα σε όλα τα μεγάλα ιερά προσκυνήματα. Είναι βέβαιο πως ο άγιος του Μαρμακέτου διασώζει την ανάμνηση μιας σπουδαίας εορτής και ενός πανηγυριού που φαίνεται να ήταν σημείο αναφοράς για τους ορεσίβιους της κεντροανατολικής Κρήτης. 

Δεν είναι ο μόνος οικισμός της Κρήτης στον οποίο λατρεύεται ο άγιος της Αποκάλυψης, το ιερό σύμβολο ενός άλλου ελληνικού νησιού, της Πάτμου. Όπως έχει γραφτεί από ερευνητές της λατρευτικής ιστορίας, η σχέση των δυο νησιών χρονολογείται από τα χρόνια του Βυζαντίου. Ακόμη και μοναστήρια αφιερωμένα στον Θεολόγο υπάρχουν ακόμη σε κάμποσες περιοχές της Μεγαλονήσου. 

Αναζητούμε τη μαρτυρία των πηγών, αν και γνωρίζουμε ότι είναι μάταιο να αναζητήσει κανείς την περίοδο κατά την οποία άρχισε ή καθιερώθηκε κάποιο λαϊκό έθιμο. Μόνο μια επιγραφή σκαλισμένη σε σκληρό γκρίζο ασβεστόλιθο της περιοχής, με τον οποίο έχει χτιστεί ο ναός, αναφέρει «Δαπάναις της κοινότητος Φαρσάρου εν έτει 1903», δηλαδή παραπέμπει στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας, δέκα χρόνια πριν ο Ελευθέριος Βενιζέλος υψώσει την ελληνική σημαία στο φρούριο του Φιρκά στα Χανιά. Τότε οικοδομήθηκε ο ναός. Να δημιουργήθηκε τότε και το έθιμο; Ή μήπως λίγο μετά; Οι κάτοικοι διαφωνούν. Δεν είναι αυτός ο αρχικός ναός, λένε. Υπήρχε άλλος, πιο μικρός που είχε καταστραφεί. Ήταν αφιερωμένος κι εκείνος στον Θεολόγο. Εκεί είχαν δει οι πρόγονοί τους, πολλούς αιώνες πριν, τα ξερά λουλούδια να ανθίζουν. Πολλοί απ’ αυτούς γνωρίζουν καλά την τοπική ιστορία και τις περιόδους ερήμωσης του Οροπεδίου κατόπιν διαταγής των Βενετικών αρχών που διαφέντευαν τον τόπο από το 1211 μέχρι το 1669. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι το έθιμο με τα λουλούδια υπήρχε πριν από τις εκκενώσεις του Λασιθίου και πως, όταν ύστερα από χρόνια ερήμωσης, είδαν πάλι τα λουλούδια του επιταφίου να ανθίζουν, κατάλαβαν ότι η περιπέτεια είχε τελειώσει. Αυτό ήταν, λένε, το καλό σημάδι που έστειλε ο άγιος.

 

Συνωστισμός

Στις επτά του Μάη, παραμονή της γιορτής του Θεολόγου, ο ιερέας και οι επίτροποι ανοίγουν διάπλατα τις πόρτες της εκκλησίας. Οι προσκυνητές που καταφτάνουν ανάβουν κεριά και ερευνούν τις γιρλάντες με τις ορχιδέες. Κάποιοι θέλουν να διαπιστώσουν αν είναι όντως ξερές. Ωστόσο, ο μεγάλος συνωστισμός γίνεται κατά την ημέρα της εορτής. Πάνω από τα κεφάλια των πιστών, κρεμασμένες στα τεντωμένα συρματόσχοινα, αιωρούνται οι χιλιάδες ορχιδέες του επιταφίου. Την ώρα που ο παπάς διαβάζει το ευαγγέλιο δεν ακούγεται ούτε ψίθυρος. Η τοπική παράδοση αναφέρει πως τα ξερά λουλούδια ανθίζουν όταν ακούγεται η τελευταία φράση του Ευαγγελίου. Την ώρα αυτή όλα τα χέρια υψώνονται προς τις γιρλάντες. Σε ελάχιστα δευτερόλεπτα έχουν μείνει μόνο τα γυμνά συρματόσκοινα, ούτε ένα ανθάκι, ούτε μια ορχιδέα δεν υπάρχει. Αρκεί μια και μόνη στιγμή για να αλλάξει ριζικά η εικόνα, για να περάσουμε από την απόλυτη σιγή και την αγωνία της αναμονής σε φωνές και ήχους θριάμβου. Όλοι κοιτάζουν τα λουλούδια που κρατούν στα χέρια ερευνώντας αν έχουν ανθίσει. Ο παλιός ιερέας, παπά Γιάννης Φαρσάρης, συνταξιούχος σήμερα, σπεύδει να εξηγήσει πως «δεν ανθίζουν όλα τα λουλούδια της λαμπρής», αλλά αυτά που ανθίζουν αρκούν για να πιστοποιήσουν το ετήσιο θαύμα.

Κατά καιρούς έχουν ακουστεί διάφορες ερμηνείες, στηριγμένες όχι στην θρησκευτική παράδοση αλλά στους φυσικούς νόμους. Έχει λεχθεί ότι οι ορχιδέες συγκρατούν μεγάλες ποσότητες υγρασίας και ξεραίνονται δύσκολα. Έτσι ακόμη και η δεύτερη άνθιση μπορεί να ερμηνευτεί. Για τους κατοίκους επισκέπτες του Μαρμακέτου δεν υπάρχει τίποτ’ άλλο από την ακλόνητη πίστη στο έθιμο. Δεν μπορούν ούτε να διανοηθούν πως θα περάσει έστω και μια χρονιά χωρίς να το τηρήσουν κατά γράμμα. 

Μας δείχνουν άνθη ανάμεσα σε ολόξερα φύλλα. Άλλα είναι μαραμένα, άλλα πιο ζωηρά. Οι πιστοί θα τα πάρουν και θα τα φυλάξουν στα εικονοστάσια των σπιτιών τους. Για ένα ολόκληρο χρόνο θα αποτελούν πιστοποιήσεις του εθίμου και τεκμήρια του υπερβατικού στοιχείου που χαρακτηρίζει τη μεγάλη λασιθιώτικη γιορτή. Τα θεωρούν «γιατρικά», τα χρησιμοποιούν για να θυμιάζουν ανθρώπους και ζώα σε δύσκολες στιγμές και σε αρρώστιες.

Κανένας δεν φεύγει παραπονεμένος από τη γιορτή. Οι ηλικιωμένοι ανοίγουν τα πάνινα μαντήλια και σφιχτοδένουν τα λουλουδάκια που κατάφεραν να αποκτήσουν. Εικόνες που έρχονται από άλλες εποχές ζωντανεύουν και πάλι, όπως ζωντανεύει και το ίδιο το χωριό.

Για μια ακόμη χρονιά όλα πήγαν καλά στο Μαρμακέτω. Στις κοντινές πλαγιές των Λασιθιώτικων βουνών η βλάστηση βρίσκεται στην πιο καλή της ώρα. Ανάμεσά τους τα γλυκά ματάκια της τοπικής παράδοσης, αμέτρητες ορχιδέες και άλλα αγριολούλουδα. Οι κάτοικοι πιστεύουν ότι δεν κινδυνεύουν και δεν λιγοστεύουν ποτέ.  Ο γέροντας ιερέας μας λέει πως δεν τα πειράζει κανείς, πως τα σέβονται γιατί «είναι του αγίου». Η ιερότητα της γιορτής συνδυάζεται με την ιερότητα της φύσης. Ο άνθρωπος της υπαίθρου σέβεται το περιβάλλον, άλλοτε επειδή ξέρει πως η ζωή του εξαρτάται απ’ αυτό και άλλοτε επειδή κάποια ταπεινά αλλά πανέμορφα άνθη ανήκουν στον άγιο!