Οι μασκαράδες της Κρήτης (και οι μάσκες του κόσμου)
Οι μασκαράδες της Κρήτης
(και οι μάσκες του κόσμου)
ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ
(Από τη διάλεξή μου στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης τον Φεβρουάριο του 2006):
Οι «μασκαράδες» της ανατολικής Κρήτης («κουκόγεροι» στη δυτική και ειδικότερα «κουκούγεροι» σε χωριά των Σφακίων) αντλούσαν τις μεταμφιέσεις τους από οικεία θέματα του καθημερινού βίου αλλά και από - επίσης οικείες - παραδόσεις που άγγιζαν τα όρια του εξωπραγματικού. Για παράδειγμα, μπορούσε κάποιος να μεταμφιεστεί Καταχανάς, Ανασκελάς, Γελλού, Σατανάς, Αφανταξά, Ανεράιδα, να ενσαρκώσει δηλαδή τα υπερφυσικά δημιουργήματα των τοπικών παραδόσεων, μορφές φανταστικές και τρομακτικές, πολλές από τις οποίες έχουν τις
01. Μάσκα με λαγουδοπροβιά (Κρήτη).
ρίζες τους στην αρχαιότητα. Πολύτιμη είναι η μαρτυρία του Παύλου Βλαστού, που γεννήθηκε λίγα χρόνια μετά την επανάσταση του 1821, και μας δίνει μια σαφή εικόνα των μεταμφιέσεων όπως τις είχε γνωρίσει ο ίδιος από τα παιδικά του χρόνια, δηλαδή πριν από το 1850: «Ενδύονται διαφόρους ενδυμασίας εκ δερμάτων μιμούμενοι ζώα ή θηρία ή διαβόλους ή ανασκελάδες ή νεράιδες ή φαντάσματα ή την πανώλην, όπως ο λαός περί τούτων μυθολογεί».
Οι ζωομορφικές μεταμφιέσεις ήταν μέχρι και τις πιο πρόσφατες εποχές αγαπημένο θέμα των αποκριάτικων μεταμφιέσεων: «Ενδύονται προς τούτοις ζώων δέρματα, προσθέτουσι κέρατα εις τας κεφαλάς αυτών, παριστάνοντες ζώα, βόας, ίππους κ.λπ.» Παράλληλα, μπορούσαν να διακωμωδήσουν θέματα που ξέφευγαν από το πλαίσιο της κοινωνικής αποδοχής. Προσφιλή θέματα ήταν όσα ξέφευγαν από την καθημερινότητα της τοπικής κοινωνίας: Επαγγέλματα απαξιωτικά ή ξένα προς τις ασχολίες των αγροτοποιμενικών πληθυσμών, όπως εκείνα του περιφερόμενου δαμαστή άγριων ζώων, του αρκουδιάρη, έδιναν την ευκαιρία εντυπωσιακών μιμήσεων.
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια της Κρητικής Αποκριάς ήταν οι μάσκες. Ελάχιστες πληροφορίες σώθηκαν γι' αυτές κι έμεινα έκπληκτος όταν, μετά την έκδοση του βιβλίου "Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη" έφτασαν στα χέρια μου πολλές καινούργιες πληροφορίες. Μάσκες από ξύλο, από βέργες, από κόκκαλα ζώων, από ράπες (στάχυα σταριού), από αφράτο, από χαρτί, από ύφασμα και πλήθος άλλων υλικών συνθέτουν μια σπουδαία όσο και αδιερεύνητη πτυχή του παραδοσιακού μας πολιτισμού.
02. Μάσκα από προβιά αίγας (κεντρική Κρήτη)
(Από την εισήγησή μου στο 11ο Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο, Ρέθυμνο 2011):
Πριν οι άνθρωποι ανακαλύψουν τη γραφή και τον τροχό είχαν ανακαλύψει τη μάσκα, δηλαδή τον τρόπο να κρύβουν τα πρόσωπά τους και να προβάλλουν άλλα, να φανερώνουν τα επιθυμητά ή εκείνα που θεωρούν οι ίδιοι αληθινά, να επιζητούν προστασία, να αποτρέπουν κινδύνους προβάλλοντας τρομακτικές μορφές ή να προσπαθούν να έρθουν σε επαφή με αόρατες δυνάμεις τις οποίες πίστεψαν ότι αντιπροσωπεύει μια μάσκα.
Οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες προσπάθησαν με επιστημονική μεθοδολογία να ταξινομήσουν τις μάσκες, να δημιουργήσουν κατηγορίες ανάλογα με τις μορφές και τις χρήσεις. Ωστόσο, πάντα κάτι ξεφεύγει, όπως φαίνεται και από την πολυπλοκότητα των ορισμών που έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς. Άλλωστε, βασικό χαρακτηριστικό του «προσωπείου» είναι η πολυπλοκότητα και η πολυμορφία. Διαφέρει από πολιτισμό σε πολιτισμό, από φυλή σε φυλή, ακόμη και από οικισμό και οικισμό.
03 και 04. Μάσκα από τσούκο - νεροκολοκύθα - (κοινή σε όλη την Κρήτη. Παρόμοιες μάσκες είναι γνωστές και από άλλες ελληνικές περιοχές).
Αναρτώ κι εδώ σήμερα μερικές φωτογραφίες από μάσκες που μ' εντυπωσίασαν κατά καιρούς. Έτσι για να μπορούμε να μελετούμε τον δικό μας παραδοσιακό πολιτισμό σε σχέση και με όλους τους άλλους. Μιαν άλλη φορά μπορούμε να δούμε περισσότερες καθώς και δείγματα από άλλες περιοχές του κόσμου.
ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΤΟΥ 2020.
05. Κεφαλοστολή - κράνος (από τα ορεινά της επαρχίας Πεδιάδος. Παρόμοιες και στον Αποκόρωνα)
06. Αστική μάσκα με Papier-mâché. (Ηράκλειο, αρχές 19ου αιώνα).
07. Τελετουργική μάσκα για ίαση ασθενειών από την Κεϋλάνη.
08. Τελετουργική μάσκα από τους Lega της Αφρικής.
09. Μάσκα με δέρμα κατσίκας και ύφασμα από την Καλή Βρύση Δράμας.
10. Μάσκα με ύφασμα και μαλλιά ζώων από την Τρανσυλβανία.
11. Αστική μάσκα με Papier-mâché (Από Αμερική και Ευρώπη. Παρόμοιες και στην Ελλάδα).
12. Τελετουργική μάσκα από το Κογκό.
13. Τελετουργική μάσκα από την Κεντρική Αφρική.
14. Τελετουργική μάσκα από την Ακτή του Ελεφαντοστού.
15, 16 και 17. Αποκριάτικες μάσκες αρχών 20ου αιώνα φτιαγμένες με Papier-mâché με καλούπι από γλυπτό. Είναι αυτές που κυκλοφόρησαν ευρύτατα και στην Ελλάδα μέχρι το 1930-1940 περίπου..
15, 16 και 17. Αποκριάτικες μάσκες αρχών 20ου αιώνα φτιαγμένες με Papier-mâché με καλούπι από γλυπτό. Είναι αυτές που κυκλοφόρησαν ευρύτατα και στην Ελλάδα.
15, 16 και 17. Αποκριάτικες μάσκες αρχών 20ου αιώνα φτιαγμένες με Papier-mâché με καλούπι από γλυπτό. Είναι αυτές που κυκλοφόρησαν ευρύτατα και στην Ελλάδα.
ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΥΠΕΝΘΥΜΙΣΗ ΓΙΑ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ: Για τυχόν αναδημοσιεύσεις είναι ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗ η παράθεση ενεργού συνδέσμου.
