65 χρόνια «εν ταις σπηλαίοις και ταις οπαίες της γης»!

ΞΕΦΥΛΛΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

Κείμενο - φωτογραφία: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Αλήθεια, ποιος μπορεί να ζήσει ολόκληρη τη ζωή του «εν ταις σπηλαίοις και ταις οπές της γης»; Ποιος μπορεί να δαμάσει τη μοναξιά και τα ραπίσματα των καιρών; Στον νότο της Κρήτης η αλήθεια συναντά την παράδοση, συχνά και τον θρύλο. Άκουσα πολλές φορές τους γέρους της Μεσαράς να μιλούν για «αόρατους ασκητές». Ευτυχής που ευγνώρισα τους «ορατούς», τον Νεόφυτο, τον Τιμόθεο, τον Θεοδόσιο, το Μακάριο, τον Ιερεμία και άλλους. Και να αφουγκραστώ ιστορίες που δεν ακούγονται πια.

 Μελετούσα τότε τον Ασκητισμό στην Κρήτη, ιδιαίτερα στις έρημες και απόκρημνες εν πολλοίς ακτές του νότου. Οι πηγές ελάχιστες, κάποια εκκλησιαστικά έγγραφα, κάποιες ιστορικές μαρτυρίες και αναρίθμητοι θρύλοι, που κι αυτοί απηχούν (με την παραστατικότητα του λαϊκού λόγου και τις συχνές αλλά σαγηνευτικές υπερβολές) άγνωστες πτυχές του παρελθόντος. Έπρεπε να αξιοποιηθούν οι μαρτυρίες των ανθρώπων, αυτές που συνθέτουν τη λεγόμενη «Προφορική Ιστορία».

Τότε γνώρισα και τον Νεόφυτο. Τον αναζητούσα για καιρό. Όλοι πίστευαν ότι θα βρισκόταν ακόμη σε κάποιο έρημο ξωκλήσι, σε κάποιο παλιό κελί ή στα αγαπημένα του σπήλαια. Τον βρήκα στο Σεληνάρι, στο γηροκομείο. Φθινόπωρο του 1991. Ήταν υπέργηρος πλέον, αλλά η μνήμη του κρατούσε ακόμη. Θυμόταν τα πάντα. Εκεί, στο μοναστηριακό γηροκομείο, πέρασε τα στερνά του με την ευγενική φροντίδα αρχικά του τότε Μητροπολίτη Δημητρίου και μετά της μικρής αλλά και φιλόξενης αδελφότητας της μονής.

Ο Νεόφυτος είχε ζήσει για δεκαετίες σε σπήλαια και .ξωκλήσια Μόνος. Με τα αγριοπούλια και τους ανέμους. Ήξερε να μελετά τον καιρό, να διαβάζει τα σημάδια της φύσης, ήξερε ξεστίχου Ψαλμούς κι Ευαγγέλια, γνώρισε παλαιότερους ερημίτες, εκείνους που δεν είχαν κοιμηθεί ούτε μια βραδιά σε κρεβάτι. Κι όταν τον ρώτησα για τη καθημερινή συντροφιά του ανασήκωσε την κεφαλή, έστρεψε τα μάτια ψηλά κι έδειξε με το δάκτυλό του τον ουρανό. Τότε τον φωτογράφισα. Ήταν ένας άλλος ορισμός της επίγειας συντροφιάς, μα και μια ομολογία ζωής.

Μιλήσαμε πολύ. Για ερημίτες που δεν είχαν ξεμυτίσει από τα σπήλαια, για τη ζωή στα χωριά, για τον Μεγάλο Πόλεμο, τον ξεριζωμό της Μικρασίας, την αλλαγή του ημερολογίου, την απαρχή του παλαιοημερολογιτισμού. Η γλώσσα του εντελώς ιδιότυπη. Ένα μίγμα εκκλησιαστικής καθαρεύουσας και αυθεντικής κρητικής διαλέκτου. Εκφραστικότατη, όμως, σαφής και με χρώμα τέτοιο που μαγνήτιζε. Είχε καταφύγει στα σπήλαια το 1923, τέτοια εποχή πριν από 100 χρόνια, και είχε ζήσει 65 χρόνια στις ακτές του Λιβυκού.

Ξαναπήγα στο Σελινάρι λίγους μήνες μετά, το 1992. Με καλοδέχτηκε. Κατάλαβα πως η κουβέντα μας τον έφερνε στα παλιά. Αφηγούνταν ιστορίες κι ήταν σαν να τις ζούσε ξανά. Ήθελα να μάθω για το Αγιοφάραγγο και τα ασκηταριά του. Εκείνος ήξερε. Και για τη μικρομονάστηρο του Αγίου Παύλου, και για την ιστορία του Γουμενόσπηλιου, και για τις Τρεις Εκκλησιές. Λίγους μήνες μετά την περιπλάνηση μου στην ιστορία και στους θρύλους του νότου ένας ευπατρίδης, μα και διορατικός Αντιδήμαρχος Πολιτισμού στον Δήμο Ηρακλείου, ο αγαπητός μου Γιάννης Σερπετσιδάκης, έμαθε (άγνωστο πώς) γι’ αυτή την ερευνητική προσπάθεια και οργάνωσε την πρώτη διάλεξη για τον ασκητισμό στον κατάμεστο θεατρικό σταθμό Ηρακλείου. Άλλες εποχές!

Ο Νεόφυτος ήθελε να πάμε παρέα στο Αγιοφάραγγο και στις πλαγιές των Αστερουσίων. Να μου δείξει τον τόπο. Κι εγώ ήθελα πιο πολύ. Αλλά ήξερα πως δεν γινόταν.

Είναι αληθινή ευτυχία να μιλάς με ανθρώπους που έζησαν πολυτάραχο βίο. Που θυμούνται τις μικρές λεπτομέρειες της ιστορίας, που μπορούν να αναπαραστήσουν την καθημερινή ζωή μιας άλλης εποχής. Πλούτος μέγας οι άνθρωποι που γνωρίσαμε. Πλούτος και τα λόγια των άλλων. Κυρίως εκείνων που πορεύτηκαν σε δύσβατες ατραπούς, εκείνων που κουβαλούν στο άδυτο της ψυχής τους απόηχους φερμένους από τα βάθη του χρόνου.

Πλούτος για μένα εκείνες οι ατέλειωτες διαδρομές. Στον χώρο και τον χρόνο. Πλούτος και οι κουβέντες με τους Νεόφυτους, τους Θεοδόσιους, τους Τιμόθεους, τους Ιερεμίες. Τους κατέγραψα όλους, τους φωτογράφισα όλους. Μια, και δυο, και τρεις, και πέντε, και περισσότερες ακόμη φορές. Κάθε που κοιτάζω τις φωτογραφίες γροικώ ξανά τις φωνές τους. Δυνατά, σαν στοιχειωμένες στα άδυτα της μνήμης. Και είναι σαν να αφουγκράζομαι τους ψιθύρους της Ιστορίας!

Νίκος Ψιλάκης, Ιούνιος 2023.