ΛΑΪΚΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΕΘΙΜΑ ΣΤΟΝ ΚΥΚΛΟ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

 

ΛΑΪΚΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

ΕΘΙΜΑ ΣΤΟΝ ΚΥΚΛΟ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

 

Όλα τα έθιμα και οι εκφράσεις

λαϊκής λατρείας σε έναν

καλαίσθητο τόμο 610 σελίδων!

 

Για περισσότερα από 40 χρόνια ο βραβευμένος συγγραφέας Νίκος Ψιλάκης καταγράφει συστηματικά, φωτογραφίζει και μελετά σε βάθος τις τελετουργίες και τα έθιμα λαϊκής λατρείας τόσο της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Κρήτης, όσο και άλλων περιοχών της Ελλάδας. Όλο αυτό το σπάνιο υλικό παρουσιάζεται σε  έναν ογκώδη, καλαίσθητο τόμο 610 σελίδων μεγάλου μεγέθους, εμπλουτισμένο με μοναδικές φωτογραφίες - αληθινά ντοκουμέντα του λαϊκού βίου. Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΚΑΡΜΑΝΩΡ με τον τίτλο: «Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη - Έθιμα στον κύκλο του χρόνου».

Μέσα από την εξονυχιστική επιτόπια έρευνα, την πολυεπίπεδη μελέτη και την επιστημονική τεκμηρίωση αναδεικνύονται οι παμπάλαιες καταβολές του λαϊκού μας πολιτισμού, οι αξίες του, το βαθύτερο θρησκευτικό του υπόβαθρο, η σχέση του με τη φύση, οι κοινωνικές προεκτάσεις, καθώς και η προσπάθεια του ανθρώπου να επηρεάσει τις δυνάμεις από τις οποίες πιστεύεται ότι εξαρτάται τόσο η έκβαση της παραγωγής όσο και η ζωή των ανθρώπων. 

Το αρμύρισμα (κολύμπημα) των αιγοπροβάτων τη μέρα της Ανάληψης, η λατρεία στα σύγχρονα ιερά κορυφής, οι προσφορές απαρχών (μελιού, κηπευτικών, σταφυλιών, τυριού, γάλακτος) και η ευλόγησή τους, το εθιμικό πλύσιμο των ιερών εικόνων στη θάλασσα κατά τη διάρκεια της τελετής αγιασμού των υδάτων, οι τελετουργίες για πρόκληση βροχής σε περιόδους παρατεταμένης ανομβρίας, οι προσφορές (τάματα) οικόσιτων ζώων σε προστάτες αγίους, τα ιερά δέντρα και ο ρόλος τους στη σύγχρονη λατρεία, τα υπέροχα κρητικά κάλαντα του Μάρτη, η καλαντίστρα και η τελετουργική υποδοχή της άνοιξης είναι μερικά μόνο από τα θέματα που αναπτύσσονται και τεκμηριώνονται με πυκνές αναφορές σε αρχαιότερα παράλληλα και σε αντίστοιχα έθιμα άλλων περιοχών.

Ως λαϊκές τελετουργίες ο Νίκος Ψιλάκης εννοεί τις εθιμικές πρακτικές που συνδέονται με τη λαϊκή λατρεία, επαναλαμβάνονται σε συγκεκριμένους τόπους και χρόνους και εκφράζονται με ποικίλες εκδηλώσεις και συμβολισμούς. Πρόκειται κατά το πλείστον για έθιμα που συμπυκνώνουν τις πολυσχιδείς εκφράσεις της λαϊκής ψυχής και μεταφέρουν πανάρχαιες αντιλήψεις προσαρμοσμένες στις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε εποχής.

Σήμερα, που τα τελετουργικά έθιμα βρίσκονται σε υποχώρηση και πολλά από αυτά χάνονται μέρα με τη μέρα, το βιβλίο αυτό αποτελεί πολύτι­μο απόκτημα και μαρτυρία ζωής. Οι «Λαϊκές Τελετουργίες», όμως, αποκτούν γενικότερο ενδιαφέρον για το σύνολο του ελληνικού πολιτισμού, αφού προσφέρουν υλικό για πληρέστερη προσέγγιση ανάλογων ή παράλλη­λων εθιμικών πρακτικών που απαντώνται σε άλλες περιοχές, ελληνικές και ξένες.

 «Απόκτημα της ελληνικής λαογραφικής βιβλιογραφίας και επιστήμης» χαρακτηρίζει τις «Λαϊκές Τελετουργίες» ο καθ. Μιχ. Μερακλής και ο τ. Δ/ντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Γ. Αικατερινίδης, «εργασία πολύτιμη και πρωτοποριακή [...] ισχυρό κρίκο που συνδέει τη σημερινή Κρήτη - γιατί όχι και τη σημερινή Ελλάδα; - με το απώτερο παρελθόν της. Οι φωτογραφίες είναι πολύτιμα τεκμήρια του όλου πολιτισμού μας, άψογες τεχνικά, πρωτότυπες, ανεπανάληπτες σε τεκμηριωτική, αισθητική και καλλιτεχνική αξία».

Ο συγγραφέας μελετά τις κοινωνικές και οικονομικές προεκτάσεις των εθίμων και προσκομίζει υλικό χρήσιμο για ειδικούς ερευνητές, εκπαιδευτικούς, φοιτητές, μαθητές, αλλά και για όσους ενδιαφέρονται να γνωρίσουν σε βάθος τις εθιμικές πρακτικές που εκτυλίσσονται στον κύκλο του χρόνου. Στην ουσία πρόκειται για μια πολύπλευρη ποιητική και συγχρόνως εκλαϊκευτική προσέγγιση του λαϊκού πολιτισμού που απευθύνεται παράλληλα στους ειδικούς και στο γενικότερο αναγνωστικό κοινό.

Ο άνθρωπος του 21ου αιώνα μπορεί όχι μόνο να μελετήσει το περιεχόμενο του βιβλίου αλλά και να αντλήσει παραδείγματα συμπεριφοράς και σχέσης με τη φύση, να ξανακοιτάξει με σεβασμό πράγματα που μπορεί να φαίνονται απλά αλλά σηκώνουν το βάρος μιας πλούσιας πατρογονικής κληρονομιάς.

Την έκδοση συμπληρώνουν κείμενα και φωτογραφίες της Δρ. Έφης Ψιλάκη.

 

Ο Νίκος Ψιλάκης έχει συγγράψει πλήθος ιστορικών, λαογραφικών και λογοτεχνικών έργων. Έχει τιμηθεί με

- Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών για το έργο του "Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης" (1994)

- Βραβείο «Νίκος Καζαντζάκης» για τη προσφορά του στα Γράμματα (2004)

- Έπαινο Ιδρύματος Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για τη συμβολή του στην Ιστορική Μυθιστοριογραφία (2022)

καθώς και με πολλές άλλες διακρίσεις από πολιτιστικούς, αυτοδιοικητικούς και άλλους φορείς.

 

ΛΑΪΚΕΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ - ΕΘΙΜΑ ΣΤΟΝ ΚΥΚΛΟ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

Πολυτελής τόμος με σκληρό εξώφυλλο

Σελίδες 610 μεγάλου σχήματος

 

ΚΡΙΤΙΚΕΣ - ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΓΙ' ΑΥΤΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ:

 

ΚΩΣΤΑΣ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ, εφημ. ΤΑ ΝΕΑ, Πέμπτη 4 Ιανουαρίου 2024:

«... Έχω εδώ και λίγο καιρό στο γραφείο μου τον νέο μόχθο και τον νέο θρίαμβο ενός έξοχου έλληνα λαογράφου, ανάμεσα στα άλλα του προσόντα.

Πρόκειται για έναν παλιότερο γνώριμο αυτών εδώ των σελίδων, τον Νίκο Ψιλάκη, έναν ακάματο μελετητή των κρητικών κυρίως ηθών, εθίμων, όρων, ορίων και ιδεών.

Γιατί πίσω από κάθε έθιμο και κάθε λαϊκή μορφή τέχνης υπάρχει ένα ήθος ιστορικό, φυλετικό, επαγγελματικό, θεσμικό, ιδεολογικό.

[...]

Ο Νίκος Ψιλάκης συνεχίζει την παράδοση, από τον Νικόλαο Πολίτη και τον δάσκαλό μου Γεώργιο Μέγα και μια σημαντική έξοχη και αδιάκοπη παράδοση, στο τελευταίο πολυσέλιδο (600 σελίδες μεγάλου σχήματος τόμο) σπουδαίο έργο «Λαϊκές τελετουργίες της Κρήτης» (Εκδόσεις ΚΑΡΜΑΝΩΡ).

Το βιβλίο είναι δομημένο με άξονα τις τελετές και τα έθιμα όλων των μηνών του έτους.

Και είναι απόλαυση και μόνο να θυμάται κανείς, αν έχει την ηλικία μου και τις καταβολές μου, τις λαϊκές τελετές κάθε μήνα.

Και είναι πολλές και περισσότερο εξακολουθούν και σήμερα να υπάρχουν, τουλάχιστον στη μνήμη και να δίνουν ένα έξοχο περιεχόμενο σε κάθε εποχή, ακόμη και της καθημερινότητας με λέξεις, φράσεις, ευχές, κατάρες, σχόλια των συμπεριφορών των συμπολιτών μας.

Ο Νίκος Ψιλάκης είναι μια ζώσα συνείδηση της συνέχειας αυτού του λαού, χωρίς περικεφαλαίες και ιδεοληψίες.

Όταν διεξέλθει κανείς τα εορταστικά εθιμικά παραδομένα του λαού μας, είναι περήφανος που δεν περπάτησε αδιάφορος στη Γη...»

 

ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣ ΚΡ. ΝΕΑ, ΙΟΥΛΙΟΣ 2023:

«...Το προ πολλού εξαντλημένο μνημειώδες έργο «Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη – Έθιμα στον κύκλο του χρόνου», συγγραφή του δις τιμημένου από την Ακαδημία Αθηνών Νίκου Ψιλάκη, που κυκλοφόρησε το 2005 γνωρίζοντας ευμενέστατες και ενθουσιώδεις κριτικές, επανεκδόθηκε πρόσφατα επαυξημένο και συμπληρωμένο με κείμενα και φωτογραφίες της χαρισματικής θυγατέρας του Έφης, αρχαιολόγου, διδάκτορα του Πανεπιστημίου Κρήτης, με νέα σελιδοποίηση και εξαίρετη εκτύπωση (Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2023, σελ. 608), με φωτογραφίες μισή και πλέον χιλιάδα, έγχρωμες, πλην ελαχίστων α/μ αρχειακής μορφής, καλλιτεχνικές δημιουργίες του Συγγραφέα, μύστη της φωτογραφικής τέχνης, καθώς και της Έφης με επιστημονική εξειδίκευση στο θέμα, με ορισμένες μάλιστα ολοσέλιδες, δίκην ζωγραφικών πινάκων, βοηθήματα όλες πολύτιμα στην Οπτική Λαογραφία σε πανεπιστημιακό επίπεδο.  Οι φωτογραφίες που κοσμούν τον τόμο είναι πολύτιμα τεκμήρια του όλου πολιτισμού μας, άψογες τεχνικά, πρωτότυπες, ανεπανάληπτες σε τεκμηριωτική, αισθητική και καλλιτεχνική αξία.

Η εργασία του κ. Ψιλάκη αποτελεί έναν ισχυρό κρίκο που συνδέει τη σημερινή Κρήτη - γιατί όχι και τη σημερινή Ελλάδα;- με το απώτερο παρελθόν της. Εργασία πολύτιμη, πρωτοποριακή όπως και οι προηγούμενες του. Εμβαθύνει με γνώση και μεθοδολογία, τεκμηριώνοντας επιστημονικά με εύστοχες παρατηρήσεις και βιβλιογραφική πληρότητα. Οι πρωτογενείς καταγραφές παρατίθενται με την αμεσότητα και ενάργεια του λαϊκού λόγου που αποκαλύπτει όχι σπάνια και την ψυχολογία της θρησκευτικής συμπεριφοράς . Πρόκειται για υλικό σε μεγάλο βαθμό ελάχιστα ή καθόλου γνωστό μέχρι σήμερα.

[...] Δομημένες με αρίστη αξιοποίηση πλουσίου υλικού, πρωτογενούς εν πολλοίς, με πληρότητα κειμένων και εντυπωσιακή φωτογραφική τεκμηρίωσή τους, οι «Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη» ανάγονται σε βίβλο του παραδοσιακού πολιτισμού της Μεγαλονήσου, αλλά και απόκτημα της ελληνικής λαογραφικής βιβλιογραφίας και επιστήμης γενικότερα, απαύγασμα της μακρόχρονης και θεματικά πολυποίκιλης, εξαίρετης συγγραφικής δραστηριότητας του χαλκέντερου Νίκου Ψιλάκη!»

 

ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΡΑΚΩΝΑΚΗΣ

«...Ο πολυγραφότατος Νίκος Ψιλάκης εντρύφησε με μεγάλη διεισδυτικότητα και στη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού. Έχει βραβευτεί δυο φορές από την Ακαδημία Αθηνών, τη μια για το σημαντικό δίτομο έργο του "Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης" και πέρυσι για τη συμβολή του στο Ιστορικό Μυθιστόρημα - έχει εκδώσει ήδη τέσσερα σημαντικά ιστορικά μυθιστορήματα. Και τα δύο βραβεία δόθηκαν από την Ακαδημία οίκοθεν (δηλαδή αυτοβούλως, χωρίς αίτηση του συγγραφέα).

Με ποικίλες διασταυρώσεις αναζητά τις ρίζες των λαϊκών τελετουργιών, συχνά εκπλήσσοντας με τις αναφορές του ακόμα και σε ελάχιστα γνωστούς συγγραφείς ή μελετητές και καταφεύγοντας σε απροσδόκητους - για τους αδαείς - συνειρμούς. Γυρεύει με μεγάλη επιμονή το πολιτιστικό υπόβαθρο που υποκρύπτεται τυλιγμένο στη σιωπή και αναδύεται στην επιφάνεια από τον υποψιασμένο βέβαια αυτόν ερευνητή. Πρόκειται για μια βαθιά ανασκαφή "εν μέσω σκιάς θανάτου", ανασκαφή ενός κόσμου προσβάσιμου σε λίγους, σχεδόν κρυπτικού.

[...]

Πολύ νωρίς έχει εντοπίσει το παλαιό υπόστρωμα των τελετουργιών. Με καθαρό βλέμμα έχει καταλήξει στο συμπέρασμα πως το εορταστικό περίβλημα των παγανιστικών (ειδωλολατρικών) τελετουργιών ενσωματώθηκε στη νέα θρησκεία. Έτσι τα αρχαία έθιμα επιζούν όχι βέβαια στο σύνολο τους αλλά σε "σπερματικές αφηγήσεις μετάβασης", ομαλής βέβαια, όπως γράφει. Στηριγμένος σε πλουσιότατη βιβλιογραφία ξετρυπώνει σε απροσδιόριστο βάθος απροσδόκητες - μερικές φορές -ερμηνείες. Με εντυπωσιακές περιγραφές και απτά παραδείγματα. Η σκιλλοκρομμύδα, τα ρόδια, το ψωμί και τα γλυκίσματα (αγαπημένο και προνομιακό εντρύφημα του Νίκου Ψιλάκη), τελετουργίες της φωτιάς (όχι μόνο της φουνάρας και του Άι Γιαννιού), μαρτιάτικα κάλαντα, λιτανείες, δενδρολατρίες, ευκολόημα των ζώων, ένα ταριχευμένο φίδι (στην Αγία Μαρίνα στη Βόνη) και οι ερμηνείες τους φανερώνουν το εύρος της ερευνητικής εργασίας του συγγραφέα σε έναν κόσμο μυστηριακό.

[...]

Ιδιαίτερη αξία προσδίδουν τα συνοδευτικά κείμενα, ο σχολιασμός και η επεξήγηση των φωτογραφιών που διαφωτίζουν το εθιμικό υπόστρωμα. Θα υποστηριζόταν, ίσως με κάποια υπερβολή, πως μόνο οι φωτογραφίες και τα σχολιαστικά κείμενα θα αρκούσαν για να κατανοήσουμε όλο το περιεχόμενο του βιβλίου. Κάθε φωτογραφία κι ένα ταξίδι.

Μεγάλη βαρύτητα τέλος προσδίδει στο βιβλίο η λογοτεχνική δεινότητα του συγγραφέα και μάλιστα σε θέματα για τα οποία κάποιες φορές είναι απαραίτητη η αυστηρή αποδεικτική σκέψη και η λογική οργάνωση, που αποπνέει όμως κάποια ψυχρότητα. Αυτή η ψυχρότητα ξεπερνιέται εύστοχα με την πυκνή σε νοήματα αφηγηματική δύναμη και τα θαλερά ελληνικά του συγγραφέα. Πανέμορφες νεοελληνικές λέξεις και φράσεις, εντυπωσιακές μεταφορές, έξοχες γλωσσικές εικόνες. Ενίοτε γοητευτικές, πάντοτε ακριβείς, εμπλουτισμένες τέλος με το βαθύ κοίτασμα του κρητικού λεξιλογίου, λέξεις που αντηχούν αιώνες ζωής στον τόπο μας. Αποσπώ από το κείμενο κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα: οι ιστορίες ποτίζουν τις πέτρες, μπλέκονται γλυκά στα γρανάζια του μύθου, οι δαίμονες καραδοκούν στη λαμπερή χώρα του μύθου... Και στο κατάλληλο σημείο ένα ξένο παράθεμα ή ένα έξοχο δημοτικό τραγούδι: "Σαν ϋες να δεις άντρες καλούς...". Έτσι το βιβλίο γίνεται ευκολότερα κατανοητό, διαβάζεται άνετα και ξεκούραστα.

[...]

Σήμερα που τα έθιμα σχεδόν έσβησαν - ο αόριστος έσβησαν χρησιμοποιείται σκόπιμα - ο απόηχος τους απομένει αινιγματικός και μισοσβησμένος σε ελάχιστες απομονωμένες ορεινές "νησίδες" της Κρήτης ή αφήνεται σε τοπικούς πολιτιστικούς συλλόγους, ερειπιώνας της μνήμης των μεγαλύτερων σε ηλικία. Ξαναζεί όμως για τον αναγνώστη, προσωρινά ίσως, καθώς περισώθηκε καταγεγραμμένος στις 600 αυτές σελίδες. Ένα έργο ζωής του Νίκου Ψιλάκη. Αξίζει να το μελετήσουμε. Μας οδηγεί σε έναν κόσμο όπου "το θαύμα λειτουργεί ακόμη", για να παραφράσω, κάπως αδέξια ίσως, τον Γιώργο Σεφέρη. Σε πείσμα των καιρών».

 

ΕΛΕΝΗ ΒΑΣΙΛΑΚΗ, ηλεκτρ. περιοδικό FRACTAL, 9 Ιανουαρίου 2024

«... Η έκδοση αυτή αποτελεί ένα πραγματικό θησαυρό, την πιο ολοκληρωμένη μελέτη που έχει γίνει μέχρι σήμερα πάνω στο πλούσιο εθιμικό γίγνεσθαι στην Κρήτης.

Κι αυτό γιατί διασώζει πτυχές του παραδοσιακού μας βίου που διαφορετικά θα είχαν χαθεί ενώ αναλύει, επεξηγεί και δίνει στον αναγνώστη να καταλάβει ποιο είναι το νόημα και το ζητούμενο όλων αυτών των εθίμων και τελετουργιών που τα συνοδεύουν.

Προχωρά όμως κι ένα βήμα πιο πέρα και συνδέει έθιμα των προηγούμενων δεκαετιών με αρχαίες λατρευτικές πρακτικές, αλλά και πρακτικές που αναπτύχθηκαν κατά τους ελληνιστικούς, βυζαντινούς χρόνους και μετέπειτα.

Πολλές από τις λαϊκές τελετουργίες που καταγράφει ο Νίκος Ψιλάκης έχουν υπόβαθρο πανάρχαιες αντιλήψεις και πρακτικές που στην πορεία των αιώνων μεταφέρθηκαν αυτούσιες ή προσαρμοσμένες στις θρησκευτικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν στο νησί.

Ο συγγραφέας καταφέρνει να διεισδύσει στην ψυχοσύνθεση των ανθρώπων των οποίων οι ζωές ήταν συνδεδεμένες με τις συγκεκριμένες πρακτικές και να συμμετάσχει και ο ίδιος σε αυτές, κι ας έχουν περάσει χρόνια από τότε που τελευταία φορά ζωντάνεψαν.

Ο βραβευμένος από την Ακαδημία Αθηνών συγγραφέας δεν αρκείται σε μια απλή καταγραφή του λαϊκού πολιτισμού της Κρήτης, όπως αυτός περνάει μέσα από το έθιμα, αλλά προσεγγίζει επιστημονικά το θέμα και με πληρότητα.

Κάθε περιγραφή του είναι τεκμηριωμένη, συνοδεύεται από διηγήσεις, βιβλιογραφικές αναφορές και αναλύσεις ιστορικές και κοινωνικές.

Οι λέξεις μέσα στο βιβλίο του γίνονται εικόνες, ολοζώντανες, γεμάτες χρώμα, συναίσθημα και πίστη.

Ξεφυλλίζοντας το και βλέποντας, επιπλέον, το πλούσιο και υψηλής ανάλυσης και ποιότητας φωτογραφικό υλικό, που το συνοδεύει, κατανοεί κανείς πως πρόκειται για ένα έργο ζωής.

Έργο ζωής για τον συγγραφέα και η ίδια η ζωή πάνω στην Κρήτη για τον αναγνώστη του, μια Κρήτη όπου οι εθιμικές παραδόσεις ήταν προέκταση, σε παρελθοντικό χρόνο, της ζωής των ανθρώπων της. Αφετηρία και κατάληξη σε καθετί που έκαναν, στον τρόπο που ζούσαν, σε ότι πίστευαν.

Ο τόμος εκδόσεις «Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη-Έθιμα στον κύκλο του χρόνου» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΚΑΡΜΑΝΩΡ και παρουσιάζει με χρονολογική σειρά τα έθιμα και τις τελετουργίες που τα συνοδεύουν. Την έκδοση συμπληρώνουν κείμενα και φωτογραφίες της Δρ. Έφης Ψιλάκη».